1. Agro-Climatic Requirements and Soil Preparation

Climate:

• Thrives in cool, dry climates with temperatures between 15–25°C.

• Grown primarily in rabi (September–October in northern India) and kharif (July–August in some regions).

Soil:

• Prefers well-drained loamy or sandy loam soils with pH 6.5–8.5.

• Preparation:

  • Deep ploughing followed by 2–3 light ploughings and planking to conserve moisture.

  • Apply 10 tons/ha FYM before ploughing.

  • In termite-prone areas, use quinalphos 1.5% or methyl parathion 3% during final ploughing.

2. Seed Sowing Season/Time, Seed Rate, Sowing Distance, and Method

Sowing Time:

• Rabi: September–October (northern plains), August–September (southern states).

• Kharif: July–August (limited regions).

Seed Rate:

• 2–3 kg/acre (irrigated) or 4–5 kg/ha (broadcast method).

Spacing:

• 30 cm × 20 cm (optimal for yield).

• Row spacing: 45 cm (irrigated) or 30 cm (rainfed).

Method:

• Line sowing (preferred for interculture) or broadcasting.

• Seed depth: 1–1.5 cm for better germination.

3. Nutrient Management

• Basal dose: 30 kg N, 40 kg P₂O₅, 30 kg K₂O/ha.

• Top dressing: 30 kg N split at 45 days after sowing (DAS) and pre-flowering.

• For rainfed crops: 40 kg N, 20 kg P₂O₅, 20 kg K₂O/ha.

4. Irrigation

• First irrigation immediately after sowing.

• Subsequent irrigations every 15–20 days (avoid waterlogging).

• Critical stages: germination, flowering, and seed development.

5. Weed Management

• Pre-emergence: Oxadiargyl @75 g/ha + one hand weeding at 45 DAS (most effective).

• Manual weeding: At 30 and 60 DAS.

• Herbicides: Pendimethalin @1 kg/ha (pre-emergence).

6. Integrated Pest Management (IPM)

Major Pests/Diseases:

• Aphids, stem rot, and blight.

IPM Strategies:

• Monitoring: Regular field inspections.

• Chemical control: Use insecticides/fungicides (e.g., neem oil, carbendazim) as needed.

• Cultural: Crop rotation and residue removal.

7. Harvesting and Post-Harvest Management

Harvesting:

• Timing: 130–150 DAS when umbels turn brown.

• Method: Cut plants at ground level and dry in shade for 7–10 days.

Post-Harvest:

• Threshing: Manual or mechanical separation of seeds.

• Storage: In air-tight containers at 9–10% moisture content.

1. कृषि-जलवायु आवश्यकताएँ और मिट्टी की तैयारी

• जलवायु:

  • यह 15-25°C तापमान वाली ठंडी, शुष्क जलवायु में अच्छी तरह पनपता है।

  • मुख्य रूप से रबी (उत्तरी भारत में सितंबर-अक्टूबर) और खरीफ (कुछ क्षेत्रों में जुलाई-अगस्त) में उगाया जाता है।

• मिट्टी:

  • 6.5–8.5 pH मान वाली अच्छी जल निकासी वाली दोमट या रेतीली दोमट मिट्टी पसंद करता है।

• तैयारी:

  • गहरी जुताई के बाद 2-3 हल्की जुताई और नमी संरक्षण के लिए पाटा लगाना।

  • जुताई से पहले 10 टन/हेक्टेयर गोबर की खाद (FYM) डालें।

  • दीमक-प्रवण क्षेत्रों में, अंतिम जुताई के दौरान क्विनालफॉस 1.5% या मिथाइल पैराथियान 3% का प्रयोग करें।

2. बीज बुवाई का मौसम/समय, बीज दर, बुवाई की दूरी और विधि

• बुवाई का समय:

  • रबी: सितंबर-अक्टूबर (उत्तरी मैदानी इलाके), अगस्त-सितंबर (दक्षिणी राज्य)।

  • खरीफ: जुलाई-अगस्त (सीमित क्षेत्र)।

• बीज दर:

  • 2-3 किग्रा/एकड़ (सिंचित) या 4-5 किग्रा/हेक्टेयर (छिटकवां विधि)।

• दूरी:

  • 30 सेमी × 20 सेमी (उपज के लिए इष्टतम)।

  • पंक्ति दूरी: 45 सेमी (सिंचित) या 30 सेमी (बारानी)।

• विधि:

  • पंक्ति बुवाई (अंतःकृषि के लिए पसंदीदा) या छिटकवां विधि।

  • बीज की गहराई: बेहतर अंकुरण के लिए 1-1.5 सेमी।

3. पोषक तत्व प्रबंधन

• आधार खुराक (Basal dose): 30 किग्रा N (नाइट्रोजन), 40 किग्रा P₂O₅ (फॉस्फोरस), 30 किग्रा K₂O (पोटेशियम)/हेक्टेयर।

• टॉप ड्रेसिंग: 30 किग्रा N को बुवाई के 45 दिन बाद (DAS) और फूल आने से पहले विभाजित करके दें।

• बारानी फसलों के लिए: 40 किग्रा N, 20 किग्रा P₂O₅, 20 किग्रा K₂O/हेक्टेयर।

4. सिंचाई

• पहली सिंचाई बुवाई के तुरंत बाद करें।

• बाद की सिंचाई हर 15-20 दिनों में करें (जलभराव से बचें)।

• महत्वपूर्ण चरण: अंकुरण, फूल आना और बीज विकास।

5. खरपतवार प्रबंधन

• अंकुरण-पूर्व (Pre-emergence): ऑक्साडायर्जिल @75 ग्राम/हेक्टेयर + बुवाई के 45 दिन बाद (DAS) एक हाथ से निराई (सबसे प्रभावी)।

• हाथ से निराई: बुवाई के 30 और 60 दिन बाद (DAS)।

• खरपतवारनाशी: पेंडीमेथालिन @1 किग्रा/हेक्टेयर (अंकुरण-पूर्व)।

6. एकीकृत कीट प्रबंधन (IPM)

• प्रमुख कीट/रोग:

  • माहू (एफिड्स), तना सड़न, और झुलसा रोग।

• IPM रणनीतियाँ:

  • निगरानी: नियमित रूप से खेत का निरीक्षण।

  • रासायनिक नियंत्रण: आवश्यकतानुसार कीटनाशकों/फफूंदनाशकों (जैसे, नीम का तेल, कार्बेन्डाजिम) का प्रयोग करें।

  • कृषि संबंधी: फसल चक्र और फसल अवशेषों को हटाना।

7. कटाई और कटाई उपरांत प्रबंधन

• कटाई:

  • समय: बुवाई के 130-150 दिन बाद (DAS) जब छत्रक (umbels) भूरे रंग के हो जाएं।

  • विधि: पौधों को जमीन के स्तर से काटें और 7-10 दिनों तक छाया में सुखाएं।

• कटाई उपरांत:

  • गहाई (Threshing): बीजों को हाथ से या मशीन द्वारा अलग करना।

  • भंडारण: 9-10% नमी की मात्रा पर हवा-बंद (air-tight) कंटेनरों में रखें।

૧. કૃષિ-આબોહવાકીય જરૂરિયાતો અને જમીનની તૈયારી

• આબોહવા:

  • ૧૫-૨૫°C તાપમાન સાથે ઠંડા અને સૂકા વાતાવરણમાં સારી રીતે વૃદ્ધિ પામે છે.

  • મુખ્યત્વે રવિ (ઉત્તર ભારતમાં સપ્ટેમ્બર-ઓક્ટોબર) અને ખરીફ (કેટલાક પ્રદેશોમાં જુલાઈ-ઓગસ્ટ) ઋતુમાં ઉગાડવામાં આવે છે.

• જમીન:

  • સારા નિતારવાળી ગોરાડુ અથવા રેતાળ ગોરાડુ જમીન જેનો pH ૬.૫ થી ૮.૫ હોય તે વધુ પસંદ કરે છે.

• તૈયારી:

  • ઊંડી ખેડ બાદ ૨-૩ હળવી ખેડ કરવી અને ભેજ જાળવી રાખવા માટે સમાર (પ્લાન્કિંગ) ફેરવવું.

  • ખેડ કરતાં પહેલાં ૧૦ ટન/હેક્ટર છાણિયું ખાતર (FYM) આપવું.

  • ઉધઈનો ઉપદ્રવ ધરાવતા વિસ્તારોમાં, છેલ્લી ખેડ વખતે ક્વિનાલફોસ ૧.૫% અથવા મિથાઈલ પેરાથિઓન ૩% નો ઉપયોગ કરવો.

૨. બીજ વાવણીની ઋતુ/સમય, બીજનો દર, વાવણીનું અંતર અને પદ્ધતિ

• વાવણીનો સમય:

  • રવિ: સપ્ટેમ્બર-ઓક્ટોબર (ઉત્તરીય મેદાનો), ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર (દક્ષિણી રાજ્યો).

  • ખરીફ: જુલાઈ-ઓગસ્ટ (મર્યાદિત પ્રદેશો).

• બીજનો દર:

  • ૨-૩ કિગ્રા/એકર (પિયત) અથવા ૪-૫ કિગ્રા/હેક્ટર (પૂંખીને વાવણી પદ્ધતિ).

• અંતર:

  • ૩૦ સેમી × ૨૦ સેમી (શ્રેષ્ઠ ઉપજ માટે).

  • હાર વચ્ચેનું અંતર: ૪૫ સેમી (પિયત) અથવા ૩૦ સેમી (વરસાદ આધારિત).

• પદ્ધતિ:

  • લાઇનમાં વાવણી (આંતરખેડ માટે વધુ પસંદગીની) અથવા પૂંખીને વાવણી.

  • બીજની ઊંડાઈ: સારા અંકુરણ માટે ૧-૧.૫ સેમી.

૩. પોષણ વ્યવસ્થાપન

• પાયાનો ડોઝ: ૩૦ કિગ્રા નાઇટ્રોજન (N), ૪૦ કિગ્રા ફોસ્ફરસ (P2​O5​), ૩૦ કિગ્રા પોટાશ (K2​O)/હેક્ટર.

• પૂર્તિ ખાતર: ૩૦ કિગ્રા નાઇટ્રોજન (N) વાવણીના ૪૫ દિવસ પછી (DAS) અને ફૂલ આવતા પહેલાં બે ભાગમાં આપવું.

• વરસાદ આધારિત પાક માટે: ૪૦ કિગ્રા N, ૨૦ કિગ્રા P2​O5​, ૨૦ કિગ્રા K2​O/હેક્ટર.

૪. પિયત/સિંચાઈ

• પ્રથમ પિયત વાવણી પછી તરત જ આપવું.

• ત્યારબાદના પિયત દર ૧૫-૨૦ દિવસે આપવા (પાણી ભરાઈ રહે તે ટાળવું).

• કટોકટીની અવસ્થાઓ: અંકુરણ, ફૂલ આવવા અને બીજનો વિકાસ.

૫. નિંદામણ વ્યવસ્થાપન

• પ્રી-ઈમરજન્સ (નિંદામણ ઉગતા પહેલાં): ઓક્સાડાયારજીલ @૭૫ ગ્રામ/હેક્ટર + વાવણીના ૪૫ દિવસે એક હાથ નિંદામણ (સૌથી અસરકારક).

• હાથ નિંદામણ: વાવણીના ૩૦ અને ૬૦ દિવસે કરવું.

• નિંદામણનાશક: પેન્ડીમિથાલિન @૧ કિગ્રા/હેક્ટર (પ્રી-ઈમરજન્સ).

૬. સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM)

• મુખ્ય જીવાતો/રોગો:

  • મોલોમશી (Aphids), થડનો સડો (Stem rot), અને સુકારો (Blight).

• IPM વ્યૂહરચના:

  • નિરીક્ષણ: નિયમિત રીતે ખેતરની તપાસ કરવી.

  • રાસાયણિક નિયંત્રણ: જરૂર મુજબ જંતુનાશકો/ફૂગનાશકોનો ઉપયોગ કરવો (દા.ત., લીમડાનું તેલ, કાર્બેન્ડાઝીમ).

  • ખેતી પદ્ધતિઓ: પાકની ફેરબદલી કરવી અને પાકના અવશેષો દૂર કરવા.

૭. કાપણી અને કાપણી પછીનું વ્યવસ્થાપન

• કાપણી:

  • સમય: વાવણીના ૧૩૦-૧૫૦ દિવસ પછી જ્યારે છત્રો (umbels) ભૂરા રંગના થાય.

  • પદ્ધતિ: છોડને જમીન સ્તરેથી કાપીને છાયામાં ૭-૧૦ દિવસ સુધી સૂકવવા.

• કાપણી પછી:

  • થ્રેસિંગ (દાણા છૂટા પાડવા): હાથથી અથવા મશીન દ્વારા બીજને અલગ કરવા.

  • સંગ્રહ: ૯-૧૦% ભેજ પર હવાચુસ્ત પાત્રોમાં સંગ્રહ કરવો.