Agro-Climatic Requirements and Soil Preparation

Climate Requirements

Black mustard, like other mustard varieties, thrives in temperate climates but can also be cultivated at higher elevations in tropical regions. The crop requires:

• Temperature range of 18-25°C

• Low humidity conditions

• Minimal rainfall, especially during flowering

• Cool and dry weather with adequate soil moisture during the growing period

• Dry, clear weather at maturity

Soil Requirements

The ideal soil conditions for black mustard cultivation include:

• Well-drained, fertile loamy soils (alluvial, sandy loam, medium to heavy loam)

• Soil pH between 6.0-7.5 (neutral pH is ideal)

• Soils with pH <5.0 and >9.0 are unsuitable

• Soils with electrical conductivity (EC) >4 dS/m are unsuitable

• Exchangeable sodium percentage (ESP) >15% should be avoided

• The crop does not tolerate waterlogging or heavy soils

Land Preparation

Proper land preparation is crucial for ensuring good germination and establishment:

• Deep plough using a soil-turning plough

• Follow with 2-3 cross cultivations to break soil into a fine, leveled seedbed

• Each ploughing should be followed by light rolling or planking to finely pulverize and level the soil

• Remove weeds and stubble to support healthy plant growth

• Apply 15-20 tons/ha of farmyard manure (FYM) during land preparation

• One pre-sowing irrigation may be needed if soil moisture is insufficient

Seed Sowing Season/Time, Seed Rate, Sowing Distance, Sowing Method

Sowing Time

The optimal sowing time for black mustard in India is:

• First week of October to second week of November

• Early sowing helps reduce aphid infestation as cold, cloudy weather favors pest multiplication

Seed Rate and Treatment

• Seed rate of 5-6 kg/ha for row planting

• Alternatively, 1 kg of seeds per acre (varies by variety and spacing)

• Seed treatment is essential for healthy plant growth:

  • Seed priming through controlled hydration and dehydration enhances early germination

  • Soak seeds in 0.025% aqueous pyridoxine hydrochloride solution for 4 hours to improve germination

  • Treat 1 kg seed with 2.5 grams Thiram/Vitavax powder as fungicide protection

Sowing Distance

Research has shown optimal spacing for mustard cultivation:

• Row to row spacing of 30-45 cm

• Plant to plant spacing of 10-15 cm

• Studies indicate that 45 cm × 30 cm spacing results in maximum plant height and significantly higher seed yield (2,187.1 kg/ha)

• This spacing also provides better net returns, production efficiency, and economic efficiency

Sowing Method

• Sow in rows with proper spacing as mentioned above

• Maintain uniform depth of 2-3 cm

• Perform thinning 25-30 days after sowing to maintain proper plant-to-plant distance

• Follow thinning with one hoeing to promote plant growth

Nutrient Management

Black mustard responds well to both organic and inorganic fertilizers. An integrated nutrient management approach is recommended:

Organic Manures

• Apply 10-15 tons of farmyard manure or compost per hectare during field preparation

• Vermicompost application @ 2t/ha has shown significant positive influence on nutrient content and uptake

Chemical Fertilizers

• Apply 40-60 kg nitrogen, 30 kg P₂O₅, and 20 kg K₂O per hectare

• Base phosphorus and potash quantities on soil test recommendations

• Implement split application of nitrogen:

  • Under irrigated conditions, apply half the nitrogen and full dose of phosphorus and potash as basal dose

  • Apply remaining half of nitrogen at the time of first irrigation

• Mustard has a higher requirement for sulfur; therefore, apply nitrogen preferably through ammonium sulfate and phosphorus through single superphosphate

Integrated Approach

Research has shown that integration of chemical fertilizers with organic manures and biofertilizers gives better results:

• 75% NPK + vermicompost @ 2t/ha + Azotobacter

• 75% NPK + FYM @ 6t/ha + Azotobacter
  These combinations have demonstrated significant influence on nutrient content, uptake efficiency, and productivity of mustard

Irrigation

While mustard can be grown as a rainfed crop, irrigation significantly improves yield:

Rainfed Conditions

• Ensure fields are bunded and leveled before monsoon

• Plough fields two to three times during the monsoon season

• Apply bulky organic manures to improve soil moisture storage capacity

• Minimize evaporation losses through inter-cultivation or mulching

Irrigated Conditions

• Two strategic irrigations are recommended:

  1. Pre-bloom stage (30 days after sowing)

  2. Pod filling stage (60-65 days after sowing)

• Proper timing of irrigation significantly affects productivity

• Even small quantities of water can show encouraging results in yield improvement

Weed Management

Weeds compete with the mustard crop for nutrients, light, and moisture, potentially reducing yields by 20-70%:

Critical Period

• The initial 45-60 days after sowing is the critical period for crop-weed competition

Common Weeds

Major weeds in mustard fields include:

• Chenopodium album (bathua)

• Lathyrus spp. (chatrimatri)

• Melilotus indica (senji)

• Cirsium arvense (kateli)

• Cyperus rotundus (motha)

• Fumaria parviflora (gajri)

Control Methods

Manual/Mechanical Control

• For rainfed conditions: One hand weeding 25 days after sowing

• For irrigated conditions: Two hand weedings at 25 and 40 days after sowing

• Weeding should be done soon after thinning to create soil mulch and reduce moisture losses

Chemical Control

• Pre-plant incorporation of fluchloralin @ 1.00 kg/ha

• Pre-emergence application of pendimethalin @ 1.00 kg/ha

• If weeds emerge after planting, spray isoproturon @ 0.75 kg/ha at 30 days after sowing

• Nitrofen @ 1.0-1.5 kg/ha in 800-1000 liters of water as pre-emergence spray is also effective

Integrated Pest Management (IPM)

Mustard is susceptible to various diseases and insect pests that can significantly reduce yield if not managed properly:

Disease Management

1. Alternaria Blight

Caused by Alternaria brassicae, characterized by concentric black spots on leaves, stem, and pods.

• Control measures:

  • Use healthy seeds

  • Spray Duter, Difolatan, or Dithane M-45 at 2 kg in 1000L/ha at 10-day intervals when symptoms appear

  • Collect and burn affected plant portions after harvest

2. Downy Mildew

Caused by Peronospora brassicae, identified by yellow, irregular spots on leaves and white growth on undersides.

• Control measures:

  • Use healthy seeds

  • Spray with 0.2% Zineb or 0.1% Karathane when symptoms appear

  • Repeat spray 2-3 times at 10-day intervals

3. White Blister

Caused by Albugo candida, characterized by white raised blisters on plant parts.

• Control measures:

  • Use healthy seeds

  • Spray with 0.2% Zineb or Difolatan when symptoms appear

  • Keep fields weed-free

Insect Pest Management

1. Mustard Sawfly

• Control measures:

  • Dust with 5-10% BHC at 20-25 kg per hectare

2. Mustard Aphid

A major pest that affects leaves, stems, inflorescence, and pods.

• Control measures:

  • Early sowing helps avoid peak infestation periods

  • Spray with Dimecron 100 @ 250 ml/ha or Metasystox 25 EC @ 1L/ha or Rogor 30 EC @ 1L/ha in 1000 liters of water

3. Painted Bug of Mustard

• Control measures:

  • Control nymphs with 5% BHC dust at 20-25 kg/ha

  • Systemic insecticides like Dimecron, Rogor, or Metasystox are effective against both nymphs and adults

4. Cabbage Butterfly and Bihar Hairy Caterpillar

• Control measures:

  • Hand-picking and destruction of caterpillars

  • Spray with Malathion 50 EC @ 1L/ha

  • For Bihar Hairy Caterpillar, use BHC 10% dust at 20 kg/ha or Thiodan 35 EC @ 1L/ha

Harvesting and Post-Harvest Management

Harvesting

• Harvest when pods turn yellowish-brown, just before they open to avoid shattering losses

• Mustard is prone to shattering, so timing of harvest is critical

Post-Harvest Handling

• Stack harvested crop in the threshing floor for 5-6 days before threshing

• Thresh using sticks to separate seeds from pods

• Separate threshed seed from husk using slow-moving natural air current

• Clean and dry seeds in the sun for 4-5 days until moisture content reduces to approximately 8%

कृषि-जलवायु आवश्यकताएँ और मिट्टी की तैयारी

जलवायु संबंधी आवश्यकताएँ काली सरसों, अन्य सरसों की किस्मों की तरह, समशीतोष्ण जलवायु में अच्छी तरह पनपती है, लेकिन उष्णकटिबंधीय क्षेत्रों में अधिक ऊंचाई पर भी इसकी खेती की जा सकती है। फसल के लिए आवश्यक है:

• तापमान सीमा 18-25°C

• कम आर्द्रता की स्थिति

• न्यूनतम वर्षा, विशेषकर फूल आने के दौरान

• बढ़वार की अवधि के दौरान ठंडी और शुष्क मौसम के साथ पर्याप्त मिट्टी की नमी

• परिपक्वता के समय सूखा, साफ़ मौसम

मिट्टी संबंधी आवश्यकताएँ काली सरसों की खेती के लिए आदर्श मिट्टी की स्थिति में शामिल हैं:

• अच्छी जल निकासी वाली, उपजाऊ दोमट मिट्टी (जलोढ़, रेतीली दोमट, मध्यम से भारी दोमट)

• मिट्टी का पीएच 6.0-7.5 के बीच (उदासीन पीएच आदर्श है)

• पीएच <5.0 और >9.0 वाली मिट्टी अनुपयुक्त है

• विद्युत चालकता (EC) >4 dS/m वाली मिट्टी अनुपयुक्त है

• विनिमेय सोडियम प्रतिशत (ESP) >15% से बचना चाहिए

• फसल जलभराव या भारी मिट्टी को सहन नहीं करती है

खेत की तैयारी अच्छे अंकुरण और स्थापना सुनिश्चित करने के लिए उचित खेत की तैयारी महत्वपूर्ण है:

• मिट्टी पलटने वाले हल से गहरी जुताई करें

• इसके बाद 2-3 आड़ी-तिरछी जुताई करें ताकि मिट्टी को एक महीन, समतल बीज-क्यारी में तोड़ा जा सके

• प्रत्येक जुताई के बाद हल्का रोलिंग या पाटा लगाना चाहिए ताकि मिट्टी को बारीक और समतल किया जा सके

• स्वस्थ पौधों की वृद्धि के लिए खरपतवार और ठूंठ हटा दें

• खेत की तैयारी के दौरान 15-20 टन/हेक्टेयर फार्म यार्ड मैन्योर (FYM) डालें

• यदि मिट्टी की नमी अपर्याप्त हो तो एक बुवाई-पूर्व सिंचाई की आवश्यकता हो सकती है

बीज बुवाई का मौसम/समय, बीज दर, बुवाई की दूरी, बुवाई की विधि

बुवाई का समय भारत में काली सरसों की बुवाई का इष्टतम समय है:

• अक्टूबर का पहला सप्ताह से नवंबर का दूसरा सप्ताह

• जल्दी बुवाई से माहू (एफिड) के प्रकोप को कम करने में मदद मिलती है क्योंकि ठंडा, बादल वाला मौसम कीटों के गुणन के लिए अनुकूल होता है

बीज दर और उपचार

• पंक्ति रोपण के लिए बीज दर 5-6 किग्रा/हेक्टेयर

• वैकल्पिक रूप से, 1 किग्रा बीज प्रति एकड़ (किस्म और दूरी के अनुसार भिन्न होता है)

• स्वस्थ पौधों की वृद्धि के लिए बीज उपचार आवश्यक है:

  • नियंत्रित जलयोजन और निर्जलीकरण के माध्यम से बीज प्राइमिंग शुरुआती अंकुरण को बढ़ाता है

  • अंकुरण में सुधार के लिए बीजों को 0.025% जलीय पाइरिडोक्सिन हाइड्रोक्लोराइड घोल में 4 घंटे के लिए भिगोएँ

  • फफूंदनाशक सुरक्षा के रूप में 1 किग्रा बीज को 2.5 ग्राम थीरम/विटावैक्स पाउडर से उपचारित करें

बुवाई की दूरी शोध ने सरसों की खेती के लिए इष्टतम दूरी दिखाई है:

• पंक्ति से पंक्ति की दूरी 30-45 सेमी

• पौधे से पौधे की दूरी 10-15 सेमी

• अध्ययनों से पता चलता है कि 45 सेमी × 30 सेमी की दूरी के परिणामस्वरूप अधिकतम पौधे की ऊंचाई और काफी अधिक बीज उपज (2,187.1 किग्रा/हेक्टेयर) होती है

• यह दूरी बेहतर शुद्ध लाभ, उत्पादन दक्षता और आर्थिक दक्षता भी प्रदान करती है

बुवाई की विधि

• ऊपर बताई गई उचित दूरी के साथ पंक्तियों में बोएं

• 2-3 सेमी की एक समान गहराई बनाए रखें

• पौधे से पौधे की उचित दूरी बनाए रखने के लिए बुवाई के 25-30 दिन बाद छंटाई (थिनिंग) करें

• पौधों की वृद्धि को बढ़ावा देने के लिए छंटाई के बाद एक गुड़ाई करें

पोषक तत्व प्रबंधन काली सरसों जैविक और अकार्बनिक दोनों उर्वरकों के प्रति अच्छी प्रतिक्रिया देती है। एक एकीकृत पोषक तत्व प्रबंधन दृष्टिकोण की सिफारिश की जाती है:

जैविक खाद

• खेत की तैयारी के दौरान 10-15 टन फार्म यार्ड मैन्योर या कम्पोस्ट प्रति हेक्टेयर डालें

• केंचुआ खाद (वर्मीकम्पोस्ट) @ 2 टन/हेक्टेयर के प्रयोग ने पोषक तत्वों की मात्रा और ग्रहण पर महत्वपूर्ण सकारात्मक प्रभाव दिखाया है

रासायनिक उर्वरक

• 40-60 किग्रा नाइट्रोजन, 30 किग्रा P₂O₅, और 20 किग्रा K₂O प्रति हेक्टेयर डालें

• फास्फोरस और पोटाश की मात्रा मिट्टी परीक्षण की सिफारिशों पर आधारित करें

• नाइट्रोजन का विभाजित अनुप्रयोग लागू करें:

  • सिंचित परिस्थितियों में, आधी नाइट्रोजन और फास्फोरस व पोटाश की पूरी खुराक आधार खुराक के रूप में दें

  • शेष आधी नाइट्रोजन पहली सिंचाई के समय दें

• सरसों को सल्फर की अधिक आवश्यकता होती है; इसलिए, नाइट्रोजन को अधिमानतः अमोनियम सल्फेट के माध्यम से और फास्फोरस को सिंगल सुपरफॉस्फेट के माध्यम से दें

एकीकृत दृष्टिकोण शोध से पता चला है कि जैविक खाद और जैव-उर्वरकों के साथ रासायनिक उर्वरकों का एकीकरण बेहतर परिणाम देता है:

• 75% NPK + केंचुआ खाद @ 2 टन/हेक्टेयर + एजोटोबैक्टर

• 75% NPK + FYM @ 6 टन/हेक्टेयर + एजोटोबैक्टर

• इन संयोजनों ने सरसों की पोषक तत्व सामग्री, ग्रहण दक्षता और उत्पादकता पर महत्वपूर्ण प्रभाव दिखाया है

सिंचाई हालांकि सरसों को वर्षा आधारित फसल के रूप में उगाया जा सकता है, सिंचाई से उपज में काफी सुधार होता है:

वर्षा आधारित स्थितियाँ

• सुनिश्चित करें कि मानसून से पहले खेतों में मेड़बंदी और समतलीकरण किया गया हो

• मानसून के मौसम में खेतों की दो से तीन बार जुताई करें

• मिट्टी की नमी भंडारण क्षमता में सुधार के लिए भारी मात्रा में जैविक खाद डालें

• अंतर-खेती या मल्चिंग के माध्यम से वाष्पीकरण के नुकसान को कम करें

सिंचित स्थितियाँ दो रणनीतिक सिंचाई की सिफारिश की जाती है:

• फूल आने से पहले की अवस्था (बुवाई के 30 दिन बाद)

• फली भरने की अवस्था (बुवाई के 60-65 दिन बाद)

• सिंचाई का उचित समय उत्पादकता को महत्वपूर्ण रूप से प्रभावित करता है

• पानी की थोड़ी मात्रा भी उपज सुधार में उत्साहजनक परिणाम दिखा सकती है

खरपतवार प्रबंधन खरपतवार पोषक तत्वों, प्रकाश और नमी के लिए सरसों की फसल के साथ प्रतिस्पर्धा करते हैं, जिससे संभावित रूप से उपज 20-70% तक कम हो जाती है:

महत्वपूर्ण अवधि

• बुवाई के बाद शुरुआती 45-60 दिन फसल-खरपतवार प्रतिस्पर्धा के लिए महत्वपूर्ण अवधि है

आम खरपतवार सरसों के खेतों में प्रमुख खरपतवारों में शामिल हैं:

• चेनोपोडियम एल्बम (बथुआ)

• लैथिरस एसपीपी. (चटरी-मटरी)

• मेलिलोटस इंडिका (सेंजी)

• सिरसियम अर्वेन्स (कटेली)

• साइपरस रोटंडस (मोथा)

• फ्यूमेरिया पार्विफ्लोरा (गजारी)

नियंत्रण के तरीके मैनुअल/यांत्रिक नियंत्रण

• वर्षा आधारित स्थितियों के लिए: बुवाई के 25 दिन बाद एक बार हाथ से निराई करें

• सिंचित स्थितियों के लिए: बुवाई के 25 और 40 दिन बाद दो बार हाथ से निराई करें

• मिट्टी की मल्च बनाने और नमी के नुकसान को कम करने के लिए निराई छंटाई के तुरंत बाद की जानी चाहिए

रासायनिक नियंत्रण

• बुवाई पूर्व फ्लूक्लोरेलिन @ 1.00 किग्रा/हेक्टेयर का मिट्टी में मिश्रण

• बुवाई पूर्व पेंडीमेथालिन @ 1.00 किग्रा/हेक्टेयर का अनुप्रयोग

• यदि रोपण के बाद खरपतवार उगते हैं, तो बुवाई के 30 दिन बाद आइसोप्रोट्यूरॉन @ 0.75 किग्रा/हेक्टेयर का छिड़काव करें

• नाइट्रोफेन @ 1.0-1.5 किग्रा/हेक्टेयर को 800-1000 लीटर पानी में मिलाकर बुवाई पूर्व छिड़काव भी प्रभावी है

एकीकृत कीट प्रबंधन (आईपीएम) सरसों विभिन्न रोगों और कीटों के प्रति संवेदनशील होती है, जिनका ठीक से प्रबंधन न करने पर उपज काफी कम हो सकती है:

रोग प्रबंधन

1.     अल्टरनेरिया ब्लाइट

o अल्टरनेरिया ब्रैसिकी के कारण होता है, पत्तियों, तने और फलियों पर संकेन्द्रित काले धब्बों द्वारा पहचाना जाता है।

o नियंत्रण उपाय:

§  स्वस्थ बीजों का प्रयोग करें

§  लक्षण दिखाई देने पर ड्यूटेर, डिफोलेटान, या डाइथेन एम-45 का 2 किग्रा 1000 लीटर/हेक्टेयर में 10-दिन के अंतराल पर छिड़काव करें

§  कटाई के बाद प्रभावित पौधों के हिस्सों को इकट्ठा करके जला दें

2.     डाउनी मिल्ड्यू (तुलासिता रोग)

o पेरोनोस्पोरा ब्रैसिकी के कारण होता है, पत्तियों पर पीले, अनियमित धब्बों और निचली सतह पर सफेद वृद्धि द्वारा पहचाना जाता है।

o नियंत्रण उपाय:

§  स्वस्थ बीजों का प्रयोग करें

§  लक्षण दिखाई देने पर 0.2% ज़िनेब या 0.1% कैराथेन का छिड़काव करें

§  10-दिन के अंतराल पर 2-3 बार छिड़काव दोहराएं

3.     सफेद फफोला (श्वेत किट्ट)

o एल्बुगो कैंडिडा के कारण होता है, पौधे के हिस्सों पर सफेद उभरे हुए फफोलों द्वारा पहचाना जाता है।

o नियंत्रण उपाय:

§  स्वस्थ बीजों का प्रयोग करें

§  लक्षण दिखाई देने पर 0.2% ज़िनेब या डिफोलेटान का छिड़काव करें

§  खेतों को खरपतवार मुक्त रखें

कीट प्रबंधन

1.     सरसों की आरा मक्खी (Mustard Sawfly)

o नियंत्रण उपाय:

§  5-10% बीएचसी धूल @ 20-25 किग्रा प्रति हेक्टेयर का छिड़काव करें

2.     सरसों का माहू (एफिड) (Mustard Aphid)

o एक प्रमुख कीट जो पत्तियों, तनों, पुष्पक्रम और फलियों को प्रभावित करता है।

o नियंत्रण उपाय:

§  जल्दी बुवाई चरम संक्रमण अवधि से बचने में मदद करती है

§  डाइमेक्रोन 100 @ 250 मिली/हेक्टेयर या मेटासिस्टॉक्स 25 ईसी @ 1 लीटर/हेक्टेयर या रोगोर 30 ईसी @ 1 लीटर/हेक्टेयर का 1000 लीटर पानी में छिड़काव करें

3.     सरसों का चित्रित कीट (पेंटेड बग) (Painted Bug of Mustard)

o नियंत्रण उपाय:

§  निम्फ (शिशु कीट) को 5% बीएचसी धूल @ 20-25 किग्रा/हेक्टेयर से नियंत्रित करें

§  प्रणालीगत कीटनाशक जैसे डाइमेक्रोन, रोगोर, या मेटासिस्टॉक्स निम्फ और वयस्क दोनों के खिलाफ प्रभावी हैं

4.     गोभी की तितली और बिहार रोमिल इल्ली (Cabbage Butterfly and Bihar Hairy Caterpillar)

o नियंत्रण उपाय:

§  इल्लियों को हाथ से चुनकर नष्ट करना

§  मैलाथियान 50 ईसी @ 1 लीटर/हेक्टेयर का छिड़काव करें

§  बिहार रोमिल इल्ली के लिए, बीएचसी 10% धूल @ 20 किग्रा/हेक्टेयर या थियोडान 35 ईसी @ 1 लीटर/हेक्टेयर का प्रयोग करें

कटाई और कटाई उपरांत प्रबंधन

कटाई

• जब फलियाँ पीली-भूरी हो जाएं, तब कटाई करें, ठीक उनके खुलने से पहले ताकि झड़ने से होने वाले नुकसान से बचा जा सके

• सरसों झड़ने की प्रवृत्ति रखती है, इसलिए कटाई का समय महत्वपूर्ण है

कटाई उपरांत संभाल

• कटी हुई फसल को खलिहान में 5-6 दिनों के लिए ढेर लगा दें, फिर गहाई करें

• बीजों को फलियों से अलग करने के लिए डंडों से गहाई करें

• गहाई किए गए बीज को भूसी से धीमी गति से बहने वाली प्राकृतिक हवा के झोंके का उपयोग करके अलग करें

• बीजों को साफ करें और 4-5 दिनों तक धूप में सुखाएं जब तक कि नमी की मात्रा लगभग 8% तक कम न हो जाए

કૃષિ-આબોહવાની જરૂરિયાતો અને જમીનની તૈયારી

આબોહવાની જરૂરિયાતો

કાળી રાઈ, રાઈની અન્ય જાતોની જેમ, સમશીતોષ્ણ આબોહવામાં સારી રીતે ઉગે છે પરંતુ ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોમાં વધુ ઊંચાઈએ પણ તેની ખેતી કરી શકાય છે. પાકને જરૂર છે:

• તાપમાન 18−25°C ની રેન્જમાં

• ઓછી ભેજવાળી પરિસ્થિતિઓ

• ઓછો વરસાદ, ખાસ કરીને ફૂલ આવવાના સમયે

• વૃદ્ધિના સમયગાળા દરમિયાન ઠંડુ અને સૂકું હવામાન અને જમીનમાં પૂરતો ભેજ

• પરિપક્વતા સમયે સૂકું, સ્વચ્છ હવામાન

જમીનની જરૂરિયાતો

કાળી રાઈની ખેતી માટે આદર્શ જમીનની પરિસ્થિતિઓમાં સમાવેશ થાય છે:

• સારી નિતાર શક્તિવાળી, ફળદ્રુપ લોમ જમીન (કાંપવાળી, રેતાળ લોમ, મધ્યમથી ભારે લોમ)

• જમીનનો pH 6.0−7.5 ની વચ્ચે (તટસ્થ pH આદર્શ છે)

• pH <5.0 અને >9.0 વાળી જમીન અયોગ્ય છે

• વિદ્યુત વાહકતા (EC) >4 dS/m વાળી જમીન અયોગ્ય છે

• વિનિમયક્ષમ સોડિયમ ટકાવારી (ESP) >15% ટાળવી જોઈએ

• પાક પાણી ભરાવો અથવા ભારે જમીન સહન કરી શકતો નથી

જમીનની તૈયારી

સારી ઉગાવ અને સ્થાપના સુનિશ્ચિત કરવા માટે યોગ્ય જમીનની તૈયારી મહત્વપૂર્ણ છે:

• માટી ફેરવતા હળનો ઉપયોગ કરીને ઊંડી ખેડ કરો

• ત્યારબાદ જમીનને ઝીણી, સમતળ વાવણી માટે તૈયાર કરવા માટે 2-3 વખત આડી-ઊભી ખેડ કરો

• દરેક ખેડ પછી જમીનને ઝીણી ભૂકો કરવા અને સમતળ કરવા માટે હળવું રોલિંગ અથવા સમાર મારવું જોઈએ

• સ્વસ્થ છોડના વિકાસ માટે નીંદણ અને પાકના અવશેષો દૂર કરો

• જમીનની તૈયારી દરમિયાન 15-20 ટન/હેક્ટર છાણિયું ખાતર (FYM) આપો

• જો જમીનમાં ભેજ અપૂરતો હોય તો વાવણી પહેલાં એક પિયતની જરૂર પડી શકે છે

વાવણીનો સમય/ઋતુ, બીજનો દર, વાવણીનું અંતર, વાવણી પદ્ધતિ

વાવણીનો સમય

ભારતમાં કાળી રાઈ વાવવાનો શ્રેષ્ઠ સમય છે:

• ઓક્ટોબરના પ્રથમ અઠવાડિયાથી નવેમ્બરના બીજા અઠવાડિયા સુધી

• વહેલી વાવણીથી મોલો/મશીના ઉપદ્રવને ઘટાડવામાં મદદ મળે છે કારણ કે ઠંડુ, વાદળછાયું વાતાવરણ જીવાતના ગુણાકાર માટે અનુકૂળ હોય છે

બીજનો દર અને માવજત

• હારમાં વાવણી માટે બીજનો દર 5-6 કિગ્રા/હેક્ટર

• વૈકલ્પિક રીતે, પ્રતિ એકર 1 કિલો બીજ (જાત અને અંતર પ્રમાણે બદલાય છે)

• સ્વસ્થ છોડના વિકાસ માટે બીજની માવજત જરૂરી છે:

  • નિયંત્રિત હાઇડ્રેશન અને ડિહાઇડ્રેશન દ્વારા બીજ પ્રાઈમિંગ શરૂઆતના ઉગાવાને વધારે છે

  • ઉગાવામાં સુધારો કરવા માટે બીજને 0.025% જલીય પાયરીડોક્સીન હાઇડ્રોક્લોરાઇડ દ્રાવણમાં 4 કલાક પલાળો

  • ફૂગનાશક રક્ષણ તરીકે 1 કિલો બીજને 2.5 ગ્રામ થીરમ/વિટાવાક્સ પાવડરથી માવજત આપો

વાવણીનું અંતર

સંશોધનમાં રાઈની ખેતી માટે શ્રેષ્ઠ અંતર દર્શાવવામાં આવ્યું છે:

• હારથી હારનું અંતર 30-45 સેમી

• છોડથી છોડનું અંતર 10-15 સેમી

• અભ્યાસો સૂચવે છે કે 45 સેમી × 30 સેમીના અંતરથી છોડની મહત્તમ ઊંચાઈ અને નોંધપાત્ર રીતે વધુ બીજ ઉપજ (2,187.1 કિગ્રા/હેક્ટર) મળે છે

• આ અંતર વધુ સારું ચોખ્ખું વળતર, ઉત્પાદન કાર્યક્ષમતા અને આર્થિક કાર્યક્ષમતા પણ પ્રદાન કરે છે

વાવણી પદ્ધતિ

• ઉપર જણાવેલ યોગ્ય અંતર સાથે હારમાં વાવણી કરો

• 2−3 સેમીની એકસમાન ઊંડાઈ જાળવો

• છોડ-થી-છોડનું યોગ્ય અંતર જાળવવા માટે વાવણીના 25-30 દિવસ પછી પારવણી (thinning) કરો

• પારવણી પછી છોડના વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે એક આંતરખેડ (hoeing) કરો

પોષણ વ્યવસ્થાપન

કાળી રાઈ સેન્દ્રિય અને રાસાયણિક ખાતરો બંનેને સારો પ્રતિસાદ આપે છે. સંકલિત પોષણ વ્યવસ્થાપન અભિગમની ભલામણ કરવામાં આવે છે:

સેન્દ્રિય ખાતરો

• ખેતરની તૈયારી દરમિયાન પ્રતિ હેક્ટર 10-15 ટન છાણિયું ખાતર અથવા કમ્પોસ્ટ આપો

• વર્મીકમ્પોસ્ટ @ 2 ટન/હેક્ટરનો ઉપયોગ પોષક તત્વોની સામગ્રી અને શોષણ પર નોંધપાત્ર હકારાત્મક પ્રભાવ દર્શાવે છે

રાસાયણિક ખાતરો

• પ્રતિ હેક્ટર 40-60 કિગ્રા નાઇટ્રોજન, 30 કિગ્રા P₂O₅, અને 20 કિગ્રા K₂O આપો

• ફોસ્ફરસ અને પોટાશની માત્રા જમીન પરીક્ષણની ભલામણો પર આધારિત રાખો

• નાઇટ્રોજનને વિભાજીત કરીને આપો:

  • પિયત પરિસ્થિતિઓમાં, અડધો નાઇટ્રોજન અને ફોસ્ફરસ અને પોટાશનો સંપૂર્ણ ડોઝ પાયાના ખાતર તરીકે આપો

  • બાકીનો અડધો નાઇટ્રોજન પ્રથમ પિયત સમયે આપો

• રાઈને સલ્ફરની વધુ જરૂરિયાત હોય છે; તેથી, નાઇટ્રોજન પ્રાધાન્યરૂપે એમોનિયમ સલ્ફેટ દ્વારા અને ફોસ્ફરસ સિંગલ સુપરફોસ્ફેટ દ્વારા આપો

સંકલિત અભિગમ સંશોધન દર્શાવે છે કે રાસાયણિક ખાતરોને સેન્દ્રિય ખાતરો અને જૈવિક ખાતરો સાથે સંકલિત કરવાથી વધુ સારા પરિણામો મળે છે:

• 75% NPK + વર્મીકમ્પોસ્ટ @ 2 ટન/હેક્ટર + એઝોટોબેક્ટર

• 75% NPK + છાણિયું ખાતર @ 6 ટન/હેક્ટર + એઝોટોબેક્ટર

• આ સંયોજનોએ રાઈના પોષક તત્વોની સામગ્રી, શોષણ કાર્યક્ષમતા અને ઉત્પાદકતા પર નોંધપાત્ર પ્રભાવ દર્શાવ્યો છે

પિયત

જોકે રાઈ વરસાદ આધારિત પાક તરીકે ઉગાડી શકાય છે, પિયત ઉપજમાં નોંધપાત્ર સુધારો કરે છે:

વરસાદ આધારિત પરિસ્થિતિઓ

• ચોમાસા પહેલાં ખાતરી કરો કે ખેતરોમાં પાળા બાંધેલા અને સમતળ કરેલા હોય

• ચોમાસા દરમિયાન ખેતરોમાં બે થી ત્રણ વાર ખેડ કરો

• જમીનની ભેજ સંગ્રહ ક્ષમતા સુધારવા માટે મોટા પ્રમાણમાં સેન્દ્રિય ખાતરો આપો

• આંતરખેડ અથવા મલ્ચિંગ દ્વારા બાષ્પીભવન ઘટાડો

પિયત પરિસ્થિતિઓ બે વ્યૂહાત્મક પિયતની ભલામણ કરવામાં આવે છે:

• ફૂલ આવતા પહેલાનો તબક્કો (વાવણીના 30 દિવસ પછી)

• શીંગો ભરાવાનો તબક્કો (વાવણીના 60-65 દિવસ પછી)

• પિયતનો યોગ્ય સમય ઉત્પાદકતાને નોંધપાત્ર રીતે અસર કરે છે

• પાણીની ઓછી માત્રા પણ ઉપજ સુધારણામાં પ્રોત્સાહક પરિણામો બતાવી શકે છે

નિંદામણ વ્યવસ્થાપન

નિંદણ પોષક તત્વો, પ્રકાશ અને ભેજ માટે રાઈના પાક સાથે સ્પર્ધા કરે છે, સંભવિત રીતે ઉપજમાં 20-70% ઘટાડો કરે છે:

સંકટ સમયગાળો

• વાવણી પછીના પ્રારંભિક 45-60 દિવસ પાક-નિંદણ સ્પર્ધા માટે સંકટ સમયગાળો છે

સામાન્ય નિંદણ રાઈના ખેતરોમાં મુખ્ય નિંદણમાં સમાવેશ થાય છે:

• ચીલની ભાજી (Chenopodium album - બથુઆ)

• લથાયરસ પ્રજાતિ (Lathyrus spp. - ચતરીમતરી)

• મેલીલોટસ ઇન્ડિકા (Melilotus indica - સેંજી)

• સિરસીયમ આર્વેન્સ (Cirsium arvense - કટેલી)

• સાયપરસ રોટન્ડસ (Cyperus rotundus - મોથ)

• ફ્યુમેરિયા પાર્વીફ્લોરા (Fumaria parviflora - ગજરી)

નિયંત્રણ પદ્ધતિઓ હાથ/યાંત્રિક નિયંત્રણ

• વરસાદ આધારિત પરિસ્થિતિઓ માટે: વાવણીના 25 દિવસ પછી એકવાર હાથથી નિંદામણ

• પિયત પરિસ્થિતિઓ માટે: 25 અને 40 દિવસ પછી બે વાર હાથથી નિંદામણ

• માટીનું આવરણ બનાવવા અને ભેજનું નુકસાન ઘટાડવા માટે પારવણી પછી તરત જ નિંદામણ કરવું જોઈએ

રાસાયણિક નિયંત્રણ

• વાવણી પહેલાં ફ્લુક્લોરાલીન @ 1.00 કિગ્રા/હેક્ટર જમીનમાં ભેળવવું

• ઉગાવા પહેલાં પેન્ડીમેથાલીન @ 1.00 કિગ્રા/હેક્ટરનો છંટકાવ

• જો વાવણી પછી નિંદણ ઉગે, તો વાવણીના 30 દિવસ પછી આઇસોપ્રોટ્યુરોન @ 0.75 કિગ્રા/હેક્ટરનો છંટકાવ કરો

• નાઈટ્રોફેન @ 1.0-1.5 કિગ્રા/હેક્ટર 800-1000 લિટર પાણીમાં ઉગાવા પહેલાં છંટકાવ તરીકે પણ અસરકારક છે

સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM)

રાઈ વિવિધ રોગો અને જંતુ જીવાતો માટે સંવેદનશીલ છે જે યોગ્ય રીતે સંચાલિત ન થાય તો ઉપજમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો કરી શકે છે:

રોગ વ્યવસ્થાપન 1. ઓલ્ટરનેરિયા સુકારો (Alternaria Blight)

• ઓલ્ટરનેરિયા બ્રેસીકી દ્વારા થાય છે, પાંદડા, થડ અને શીંગો પર કેન્દ્રિત કાળા ડાઘા તેની લાક્ષણિકતા છે.

• નિયંત્રણના ઉપાયો:

  • તંદુરસ્ત બીજનો ઉપયોગ કરો

  • લક્ષણો દેખાય ત્યારે 10 દિવસના અંતરે 1000 લિટર પાણીમાં 2 કિલો ડ્યુટર, ડિફોલ્ટન અથવા ડાયથેન M-45 નો છંટકાવ કરો

  • લણણી પછી અસરગ્રસ્ત છોડના ભાગોને એકત્રિત કરી સળગાવી દો

2. તળછારો (Downy Mildew)

• પેરોનોસ્પોરા બ્રેસીકી દ્વારા થાય છે, પાંદડા પર પીળા, અનિયમિત ડાઘા અને નીચેની બાજુએ સફેદ વૃદ્ધિ દ્વારા ઓળખાય છે.

• નિયંત્રણના ઉપાયો:

  • તંદુરસ્ત બીજનો ઉપયોગ કરો

  • લક્ષણો દેખાય ત્યારે 0.2% ઝીનેબ અથવા 0.1% કરાથેનનો છંટકાવ કરો

  • 10 દિવસના અંતરે 2-3 વખત છંટકાવનું પુનરાવર્તન કરો

3. સફેદ ફોલ્લા/શ્વેત ગેરુ (White Blister)

• અલ્બુગો કેન્ડિડા દ્વારા થાય છે, છોડના ભાગો પર સફેદ ઉભા ફોલ્લા તેની લાક્ષણિકતા છે.

• નિયંત્રણના ઉપાયો:

  • તંદુરસ્ત બીજનો ઉપયોગ કરો

  • લક્ષણો દેખાય ત્યારે 0.2% ઝીનેબ અથવા ડિફોલ્ટનનો છંટકાવ કરો

  • ખેતરોને નીંદણ મુક્ત રાખો

જંતુ જીવાત વ્યવસ્થાપન 1. રાઈની કરવત માખી (Mustard Sawfly)

• નિયંત્રણના ઉપાયો:

  • પ્રતિ હેક્ટર 20-25 કિગ્રા 5-10% BHC પાવડરનો છંટકાવ કરો

2. રાઈની મોલો/મશી (Mustard Aphid)

• એક મુખ્ય જીવાત જે પાંદડા, થડ, ફૂલ અને શીંગોને અસર કરે છે.

• નિયંત્રણના ઉપાયો:

  • વહેલી વાવણી ઉપદ્રવના મુખ્ય સમયગાળાને ટાળવામાં મદદ કરે છે

  • 1000 લિટર પાણીમાં ડાયમેક્રોન 100 @ 250 મિલી/હેક્ટર અથવા મેટાસિસ્ટોક્સ 25 EC @ 1 લિટર/હેક્ટર અથવા રોગોર 30 EC @ 1 લિટર/હેક્ટરનો છંટકાવ કરો

3. ચિત્રિત ચૂસિયું (Painted Bug of Mustard)

• નિયંત્રણના ઉપાયો:

  • બચ્ચાંને 5% BHC પાવડર @ 20-25 કિગ્રા/હેક્ટરથી નિયંત્રિત કરો

  • ડાયમેક્રોન, રોગોર અથવા મેટાસિસ્ટોક્સ જેવી પ્રણાલીગત જંતુનાશકો બચ્ચાં અને પુખ્ત બંને સામે અસરકારક છે

4. કોબીજનું પતંગિયું અને બિહારની રોમવાળી ઈયળ (Cabbage Butterfly and Bihar Hairy Caterpillar)

• નિયંત્રણના ઉપાયો:

  • ઈયળોને હાથથી વીણીને નાશ કરો

  • મેલાથિઓન 50 EC @ 1 લિટર/હેક્ટરનો છંટકાવ કરો

  • બિહારની રોમવાળી ઈયળ માટે, BHC 10% પાવડર @ 20 કિગ્રા/હેક્ટર અથવા થિયોડાન 35 EC @ 1 લિટર/હેક્ટરનો ઉપયોગ કરો

કાપણી/લણણી અને લણણી પછીનું વ્યવસ્થાપન

કાપણી/લણણી (Harvesting)

• જ્યારે શીંગો પીળાશ પડતી ભૂખરી થાય ત્યારે કાપણી કરો, શીંગો ફાટી જાય તે પહેલાં જ જેથી દાણા ખરી પડવાનું નુકસાન ટાળી શકાય

• રાઈમાં દાણા ખરી પડવાની સંભાવના હોય છે, તેથી કાપણીનો સમય નિર્ણાયક છે

લણણી પછીની સંભાળ (Post-Harvest Handling)

• કાપણી કરેલા પાકને ખળામાં 5-6 દિવસ માટે ઢગલો કરો

• શીંગોમાંથી બીજ અલગ કરવા માટે લાકડીઓ વડે ઝૂડો

• ઝૂડેલા બીજને કુદરતી ધીમી હવાના પ્રવાહનો ઉપયોગ કરીને ફોતરાંથી અલગ કરો

• બીજને સાફ કરો અને 4-5 દિવસ સૂર્યપ્રકાશમાં સૂકવો જ્યાં સુધી ભેજનું પ્રમાણ આશરે 8% સુધી ઘટી ન જાય