1. Agro-Climatic Requirements & Soil Preparation

Temperature: Requires 25-35°C during growth, with severe yield reduction below 15°C or above 45°C.
Rainfall: Needs 500-650 mm well-distributed rainfall (kharif) or irrigation support (summer/rabi).
Soil: Prefers sandy loams with pH 5.5-8.0. Avoid waterlogged/acidic/alkaline soils. Prepare fields with 1-2 ploughings + harrowing for fine tilth and leveling.

2. Sowing Practices

Season:

• Kharif (June-July) in Rajasthan, Gujarat, MP

• Summer (Jan-Mar) in West Bengal, Odisha, Gujarat
  Seed Rate: 5 kg/ha (manual), 2.5-3 kg/ha (seed drill)
  Spacing:

• 30×15 cm (irrigated)

• 45×15 cm (rainfed)
  Method: Line sowing using seed drill or desi plough, mixing seeds with sand/FYM (1:20 ratio).

3. Nutrient Management

Apply 50% RDF (30:20:20 kg NPK/ha) + 50% N through FYM/vermicompost + Azospirillum inoculation. This combination increases seed yield by 12-20% over 100% chemical fertilizers.

4. Irrigation

Light irrigation during flowering/pod formation in summer crops. Ensure drainage to prevent water stagnation1. Critical irrigation stages:

• Seedling establishment

• Flower initiation

• Pod development

5. Weed Management

• Pre-emergence: Pendimethalin 1,000 g/ha

• Post-emergence: Quizalofop 50 g/ha at 20 DAS

• Manual: Two weedings at 20 & 40 DAS (most effective)

6. Integrated Pest Management (IPM) for Black Sesame

Leaf Webber:
Control this pest by spraying Neem Seed Kernel Extract (NSKE) at 5% concentration or neem oil at 2%. These organic sprays help reduce pest populations without harming beneficial insects.

Pod Borer:
For pod borer infestations, use Spinosad 45% SC at a 0.015% concentration. This is a selective biological insecticide that is effective against caterpillar pests.

Aphids:
Aphids can be managed by spraying Imidacloprid 17.8% SL at a rate of 0.3 ml per liter of water. This systemic insecticide helps control sucking pests efficiently.

General IPM Tips:

• Regularly monitor fields for early signs of pest infestation.

• Encourage natural predators like ladybird beetles and lacewings.

• Practice crop rotation and maintain field hygiene to reduce pest buildup.

• Use pheromone traps and light traps to monitor and reduce pest populations.

7. Harvesting & Post-Harvest

Harvest: When 75% pods turn brown (May for summer crop). Cut plants at ground level.
Processing:

• Dry sheaves 5-7 days before threshing

• Clean seeds to 98% purity

• Store at ≤6% moisture in airtight containers.

1. कृषि-जलवायु संबंधी आवश्यकताएँ और मिट्टी की तैयारी

• तापमान: वृद्धि के दौरान 25-35°C तापमान की आवश्यकता होती है। 15°C से कम या 45°C से अधिक तापमान होने पर उपज में भारी कमी आती है।

• वर्षा: 500-650 मिमी अच्छी तरह से वितरित वर्षा (खरीफ) या सिंचाई सहायता (ग्रीष्म/रबी) की आवश्यकता होती है।

• मिट्टी: 5.5-8.0 पीएच मान वाली रेतीली दोमट मिट्टी उपयुक्त होती है। जलभराव वाली/अम्लीय/क्षारीय मिट्टी से बचें। खेत को 1-2 जुताई + हैरो चलाकर बारीक और समतल तैयार करें।

2. बुवाई की पद्धतियाँ

• मौसम:

  • खरीफ (जून-जुलाई): राजस्थान, गुजरात, मध्य प्रदेश में।

  • ग्रीष्म (जनवरी-मार्च): पश्चिम बंगाल, ओडिशा, गुजरात में।

• बीज दर: 5 किग्रा/हेक्टेयर (हाथ से बुवाई), 2.5-3 किग्रा/हेक्टेयर (सीड ड्रिल से)।

• दूरी:

  • 30×15 सेमी (सिंचित क्षेत्र में)

  • 45×15 सेमी (वर्षा आधारित क्षेत्र में)

• विधि: सीड ड्रिल या देसी हल का उपयोग करके कतारों में बुवाई करें, बीजों को रेत/गोबर की खाद (FYM) के साथ 1:20 के अनुपात में मिलाएं।

3. पोषक तत्व प्रबंधन

• अनुशंसित उर्वरक खुराक (RDF) का 50% (30:20:20 किग्रा NPK/हेक्टेयर) + 50% नाइट्रोजन गोबर की खाद (FYM)/वर्मीकम्पोस्ट + एजोस्पिरिलम जीवाणु खाद (inoculation) के माध्यम से डालें। यह संयोजन 100% रासायनिक उर्वरकों की तुलना में बीज की उपज 12-20% तक बढ़ाता है।

4. सिंचाई

• ग्रीष्मकालीन फसल में फूल आने/फली बनने के दौरान हल्की सिंचाई करें। पानी के ठहराव को रोकने के लिए जल निकासी सुनिश्चित करें।

• सिंचाई के महत्वपूर्ण चरण:

  • पौध स्थापना (Seedling establishment)

  • फूल आना (Flower initiation)

  • फली विकास (Pod development)

5. खरपतवार प्रबंधन

• अंकुरण-पूर्व (Pre-emergence): पेंडीमेथालिन 1,000 ग्राम/हेक्टेयर।

• अंकुरण-पश्चात (Post-emergence): क्विज़ालोफोप 50 ग्राम/हेक्टेयर, बुवाई के 20 दिन बाद (20 DAS)।

• हाथ से निराई: 20 और 40 दिन बाद दो बार निराई करना (सबसे प्रभावी)।

6. काले तिल के लिए एकीकृत कीट प्रबंधन (आईपीएम)

• पत्ती जाला कीट (Leaf Webber):

  • इस कीट को नियंत्रित करने के लिए नीम बीज गिरी अर्क (NSKE) 5% सांद्रता पर या नीम तेल 2% सांद्रता पर स्प्रे करें। ये जैविक स्प्रे लाभकारी कीड़ों को नुकसान पहुँचाए बिना कीटों की आबादी को कम करने में मदद करते हैं।

• फली छेदक (Pod Borer):

  • फली छेदक के प्रकोप के लिए, स्पिनोसैड 45% SC का 0.015% सांद्रता पर उपयोग करें। यह एक चयनात्मक जैविक कीटनाशक है जो इल्ली (caterpillar) कीटों के खिलाफ प्रभावी है।

• माहू/एफिड्स (Aphids):

  • माहू का प्रबंधन इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL को 0.3 मिली प्रति लीटर पानी की दर से स्प्रे करके किया जा सकता है। यह प्रणालीगत (systemic) कीटनाशक रस चूसने वाले कीटों को कुशलता से नियंत्रित करने में मदद करता है।

• सामान्य आईपीएम युक्तियाँ:

  • कीटों के प्रकोप के शुरुआती लक्षणों के लिए खेतों की नियमित निगरानी करें।

  • लेडीबर्ड बीटल और लेसविंग जैसे प्राकृतिक शिकारी कीटों को प्रोत्साहित करें।

  • कीटों के जमाव को कम करने के लिए फसल चक्र अपनाएं और खेत की स्वच्छता बनाए रखें।

  • कीटों की आबादी की निगरानी और कमी के लिए फेरोमोन ट्रैप और लाइट ट्रैप का उपयोग करें।

7. कटाई और कटाई के बाद की प्रक्रिया

• कटाई: जब 75% फलियाँ भूरी हो जाएँ (ग्रीष्मकालीन फसल के लिए मई में)। पौधों को जमीनी स्तर पर काटें।

• प्रसंस्करण (Processing):

  • गहाई (threshing) से पहले गट्ठरों (sheaves) को 5-7 दिनों तक सुखाएं।

  • बीजों को 98% शुद्धता तक साफ करें।

  • 6% या उससे कम नमी पर वायुरोधी (airtight) डिब्बों में भंडारण करें।

૧. કૃષિ-આબોહવાકીય જરૂરિયાતો અને જમીનની તૈયારી

• તાપમાન: વૃદ્ધિ દરમિયાન 25−35°C તાપમાન જરૂરી છે. 15°C થી નીચે અથવા 45°C થી ઉપરના તાપમાને ઉપજમાં ગંભીર ઘટાડો થાય છે.

• વરસાદ: ચોમાસુ પાક (ખરીફ) માટે 500−650 મીમી સારો અને વહેંચાયેલો વરસાદ અથવા ઉનાળુ/રવિ પાક માટે પિયતની જરૂર પડે છે.

• જમીન: 5.5−8.0 pH (અમ્લતા આંક) ધરાવતી રેતાળ ગોરાડુ જમીન વધુ અનુકૂળ છે. પાણી ભરાઈ રહે તેવી / એસિડિક / ક્ષારયુક્ત જમીન ટાળવી. જમીનને ઝીણી અને સમતળ બનાવવા માટે ૧-૨ ખેડ અને ત્યારબાદ કરબ/રાંપ મારીને ખેતર તૈયાર કરવું.

૨. વાવણી પદ્ધતિઓ

• ઋતુ:

  • ખરીફ (જૂન-જુલાઈ): રાજસ્થાન, ગુજરાત, મધ્ય પ્રદેશમાં.

  • ઉનાળુ (જાન્યુઆરી-માર્ચ): પશ્ચિમ બંગાળ, ઓડિશા, ગુજરાતમાં.

• બીજ દર:

  • હાથે વાવણી માટે: 5 કિગ્રા/હેક્ટર.

  • ઓરણી/વાવણિયા દ્વારા વાવણી માટે: 2.5−3 કિગ્રા/હેક્ટર.

• અંતર:

  • પિયત વિસ્તાર: 30×15 સેમી (બે હાર વચ્ચે 30 સેમી, બે છોડ વચ્ચે 15 સેમી).

  • બિન-પિયત (વરસાદ આધારિત) વિસ્તાર: 45×15 સેમી (બે હાર વચ્ચે 45 સેમી, બે છોડ વચ્ચે 15 સેમી).

• પદ્ધતિ: ઓરણી અથવા દેશી હળ વડે લાઈનમાં વાવણી કરવી. બીજને રેતી અથવા છાણિયા ખાતર (FYM) સાથે 1:20 ના પ્રમાણમાં ભેળવીને વાવવા.

૩. પોષણ વ્યવસ્થાપન

• ભલામણ કરેલ ખાતરના 50% જથ્થા (RDF - 30:20:20 કિગ્રા નાઇટ્રોજન:ફોસ્ફરસ:પોટાશ પ્રતિ હેક્ટર) સાથે 50% નાઇટ્રોજન છાણિયું ખાતર (FYM) અથવા વર્મીકમ્પોસ્ટ દ્વારા આપવો અને એઝોસ્પિરિલમનો પટ આપવો. આ મિશ્રણ 100% રાસાયણિક ખાતરોની સરખામણીમાં બીજ ઉત્પાદનમાં 12−20% નો વધારો કરે છે.

૪. પિયત (સિંચાઈ)

• ઉનાળુ પાકમાં ફૂલ આવવાના અને શીંગો બેસવાના સમયે હળવું પિયત આપવું. પાણી ભરાઈ ન રહે તે માટે યોગ્ય નિતારની વ્યવસ્થા કરવી.

• પાણી માટે કટોકટીની અવસ્થાઓ:

  • રોપાનો ઉગાવો અને સ્થાપન.

  • ફૂલ આવવાની શરૂઆત.

  • શીંગોનો વિકાસ.

૫. નીંદણ વ્યવસ્થાપન

• વાવણી પહેલા (Pre-emergence): પેન્ડીમેથાલિન (Pendimethalin) 1000 ગ્રામ સક્રિય તત્વ પ્રતિ હેક્ટર.

• ઉગાવા પછી (Post-emergence): ક્વિઝાલોફોપ (Quizalofop) 50 ગ્રામ સક્રિય તત્વ પ્રતિ હેક્ટર, વાવણીના 20 દિવસ પછી (DAS).

• હાથથી નિંદામણ: 20 અને 40 દિવસે બે વાર નિંદામણ કરવું (સૌથી અસરકારક પદ્ધતિ).

૬. કાળા તલ માટે સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM)

• પાન વાળનારી ઇયળ (Leaf Webber):

  • આ જીવાતને નિયંત્રિત કરવા માટે 5% લીંબોળીના મીંજનો અર્ક (NSKE) અથવા 2% લીમડાનું તેલ છાંટવું. આ જૈવિક છંટકાવ ફાયદાકારક જંતુઓને નુકસાન કર્યા વિના જીવાતની વસ્તી ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.

• શીંગ કોરનારી ઇયળ (Pod Borer):

  • શીંગ કોરનારી ઇયળના ઉપદ્રવ માટે, સ્પિનોસાડ (Spinosad) 45% SC 0.015% સાંદ્રતા (એટલે કે, ૧૦ લીટર પાણીમાં આશરે 3.3 મિલી) પ્રમાણે વાપરવું. આ એક પસંદગીયુક્ત જૈવિક કીટનાશક છે જે ઇયળ પ્રકારની જીવાતો સામે અસરકારક છે.

• મોલોમશી (Aphids):

  • મોલોમશીને ઇમિડાક્લોપ્રિડ (Imidacloprid) 17.8% SL 0.3 મિલી પ્રતિ લિટર પાણીના દરે છંટકાવ કરીને નિયંત્રિત કરી શકાય છે. આ આંતરપ્રવાહી (systemic) કીટનાશક ચૂસિયા પ્રકારની જીવાતોને અસરકારક રીતે નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે.

• સામાન્ય IPM ટિપ્સ:

  • જીવાતના ઉપદ્રવના પ્રારંભિક સંકેતો માટે નિયમિતપણે ખેતરનું નિરીક્ષણ કરો.

  • ઢાલિયાં કીટક (ladybird beetles) અને લીલી પોપટી (lacewings) જેવા કુદરતી શત્રુઓને પ્રોત્સાહન આપો.

  • જીવાતનો ઉપદ્રવ ઘટાડવા માટે પાકની ફેરબદલી કરો અને ખેતરની સ્વચ્છતા જાળવો.

  • જીવાતની વસ્તી પર નજર રાખવા અને ઘટાડવા માટે ફેરોમોન ટ્રેપ અને પ્રકાશ પિંજરનો ઉપયોગ કરો.

૭. કાપણી અને સંગ્રહ

• કાપણી: જ્યારે 75% શીંગો ભૂખરી/બદામી રંગની થાય ત્યારે કાપણી કરવી (ઉનાળુ પાક માટે મે મહિનો). છોડને જમીન સ્તરેથી કાપી લેવા.

• પ્રક્રિયા:

  • કાપેલા છોડના પૂળિયાને ઝૂડતા પહેલા 5−7 દિવસ સૂકવવા.

  • બીજને 98% શુદ્ધતા સુધી સાફ કરવા.

  • 6% થી ઓછો ભેજ રાખીને હવાચુસ્ત પાત્રોમાં સંગ્રહ કરવો.