1. Agro-Climatic Requirements and Soil Preparation

Climate:

• Cucumbers thrive in warm temperatures (24–35°C) and are frost-sensitive.

• Ideal annual rainfall: 20–30 cm.

Soil:

• Prefers well-drained loamy/sandy loam soils rich in organic matter.

• Optimal pH: 5.5–7.5 (varies by region).

Preparation:

• Plough the field 3–4 times to achieve fine tilth.

• Incorporate 10–15 tonnes/ha of FYM or compost during land preparation.

• Apply BHC (15–20 kg/ha) to control soil pests like termites.

2. Seed Sowing Season/Time, Seed Rate, Sowing Distance, and Method

Season:

• Summer crop: January–April (plains) or March–April (hills).

• Rainy season crop: June–July.

Seed Rate:

• 2.5–3.5 kg/ha.

Sowing Distance:

• Row spacing: 1.5–2.5 m; plant spacing: 60–90 cm.

Method:

• Direct seeding: Sow seeds 1 inch deep in hills/channels.

• Seed treatment: Use Trichoderma viride (4 g/kg) or Pseudomonas fluorescens (10 g/kg) to prevent diseases.

3. Nutrient Management

• Apply NPK 100:60:60 kg/ha at planting.

• Supplement with micronutrients (zinc, boron) if soil tests indicate deficiencies.

4. Irrigation

• Maintain consistent moisture, especially during flowering and fruiting.

• Avoid waterlogging; use drip irrigation for efficiency.

• Mulch with straw/plastic to retain soil moisture.

5. Weed Management

• Conduct manual weeding during the early growth stage.

• Apply mulch to suppress weeds.

6. Integrated Pest Management (IPM)

Major Pests:

• Fruit flies: Use pheromone traps or neem-based sprays.

• Aphids: Apply insecticidal soap or Beauveria bassiana.

Diseases:

• Powdery mildew: Spray sulfur-based fungicides.

• Downy mildew: Use copper oxychloride.

Preventive Measures:

• Rotate crops and remove infected plant debris.

7. Harvesting and Post-Harvest Management

Harvesting:

• 50–70 days after sowing, when fruits are tender and green.

• Use sharp knives to avoid bruising.

Post-Harvest:

• Store at 10–12°C with 90–95% humidity to extend shelf life.

• Grade fruits by size and quality for market.

By adhering to these practices, farmers can optimize cucumber yields while minimizing pest and disease risks. Regional adaptations (e.g., adjusting sowing dates for hill areas) are critical for success.

1. कृषि-जलवायु आवश्यकताएँ और मिट्टी की तैयारी

• जलवायु:

  • खीरे गर्म तापमान (24–35°C) में अच्छी तरह उगते हैं और पाले के प्रति संवेदनशील होते हैं।

  • आदर्श वार्षिक वर्षा: 20–30 सेमी।

• मिट्टी:

  • कार्बनिक पदार्थ से भरपूर, अच्छी जल निकासी वाली दोमट/रेतीली दोमट मिट्टी पसंद करते हैं।

  • इष्टतम पीएच (pH): 5.5–7.5 (क्षेत्र के अनुसार भिन्न होता है)।

• तैयारी:

  • अच्छी जुताई (बारीक मिट्टी) प्राप्त करने के लिए खेत की 3-4 बार जुताई करें।

  • खेत की तैयारी के दौरान 10-15 टन प्रति हेक्टेयर FYM (गोबर की खाद) या कम्पोस्ट मिलाएं।

  • दीमक जैसे मिट्टी के कीटों को नियंत्रित करने के लिए BHC (15–20 किग्रा/हेक्टेयर) डालें।

2. बीज बुवाई का मौसम/समय, बीज दर, बुवाई की दूरी और विधि

• मौसम:

  • ग्रीष्मकालीन फसल: जनवरी-अप्रैल (मैदानी इलाकों में) या मार्च-अप्रैल (पहाड़ी इलाकों में)।

  • बरसात की फसल: जून-जुलाई।

• बीज दर:

  • 2.5–3.5 किग्रा/हेक्टेयर।

• बुवाई की दूरी:

  • पंक्ति से पंक्ति की दूरी: 1.5–2.5 मीटर; पौधे से पौधे की दूरी: 60-90 सेमी।

• विधि:

  • सीधी बुवाई: बीजों को थालों/नालियों में 1 इंच गहरा बोएं।

  • बीज उपचार: रोगों से बचाव के लिए ट्राइकोडर्मा विरिडी (Trichoderma viride) (4 ग्राम/किग्रा) या स्यूडोमोनास फ्लोरेसेंस (Pseudomonas fluorescens) (10 ग्राम/किग्रा) का उपयोग करें।

3. पोषक तत्व प्रबंधन

• बुवाई के समय NPK (नाइट्रोजन, फास्फोरस, पोटेशियम) 100:60:60 किग्रा/हेक्टेयर डालें।

• यदि मिट्टी परीक्षण में कमी का पता चलता है, तो सूक्ष्म पोषक तत्वों (जिंक, बोरॉन) की पूर्ति करें।

4. सिंचाई

• लगातार नमी बनाए रखें, खासकर फूल आने और फल लगने के दौरान।

• जलभराव से बचें; दक्षता के लिए ड्रिप सिंचाई (टपक सिंचाई) का उपयोग करें।

• मिट्टी की नमी बनाए रखने के लिए पुआल/प्लास्टिक से मल्चिंग (पलवार) करें।

5. खरपतवार प्रबंधन

• शुरुआती विकास अवस्था के दौरान हाथ से निराई करें।

• खरपतवारों को दबाने के लिए मल्च (पलवार) का प्रयोग करें।

6. एकीकृत कीट प्रबंधन (IPM)

• प्रमुख कीट:

  • फल मक्खी: फेरोमोन ट्रैप या नीम आधारित स्प्रे का प्रयोग करें।

  • एफिड्स (माहू/चेंपा): कीटनाशक साबुन या ब्यूवेरिया बैसियाना (Beauveria bassiana) का प्रयोग करें।

• रोग:

  • पाउडरी मिल्ड्यू (चूर्णिल आसिता): सल्फर आधारित फफूंदनाशकों का छिड़काव करें।

  • डाउनी मिल्ड्यू (मृदुरोमिल आसिता): कॉपर ऑक्सीक्लोराइड का प्रयोग करें।

• निवारक उपाय:

  • फसल चक्र अपनाएं और संक्रमित पौधों के अवशेषों को हटा दें।

7. कटाई और कटाई उपरांत प्रबंधन

• कटाई:

  • बुवाई के 50-70 दिन बाद, जब फल कोमल और हरे हों।

  • फलों को चोट से बचाने के लिए तेज चाकू का प्रयोग करें।

• कटाई उपरांत:

  • शेल्फ लाइफ (भंडारण अवधि) बढ़ाने के लिए 10-12°C तापमान और 90-95% आर्द्रता पर स्टोर करें।

  • बाजार के लिए फलों को आकार और गुणवत्ता के अनुसार ग्रेड (वर्गीकृत) करें।

इन प्रथाओं का पालन करके, किसान कीट और रोगों के जोखिम को कम करते हुए खीरे की पैदावार को अधिकतम कर सकते हैं। सफलता के लिए क्षेत्रीय अनुकूलन (जैसे, पहाड़ी क्षेत्रों के लिए बुवाई की तारीखों को समायोजित करना) महत्वपूर्ण हैं।

૧. કૃષિ-આબોહવાકીય જરૂરિયાતો અને જમીનની તૈયારી

• આબોહવા:

  • કાકડી ગરમ તાપમાન (૨૪–૩૫°C) માં સારી રીતે ઉગે છે અને હિમ પ્રત્યે સંવેદનશીલ છે.

  • આદર્શ વાર્ષિક વરસાદ: ૨૦–૩૦ સે.મી.

• જમીન:

  • સારી નિતાર શક્તિવાળી, કાર્બનિક પદાર્થોથી ભરપૂર ગોરાડુ/રેતાળ ગોરાડુ જમીન વધુ પસંદ કરે છે.

  • ઉત્તમ pH: ૫.૫–૭.૫ (પ્રદેશ પ્રમાણે બદલાઈ શકે છે).

• તૈયારી:

  • જમીનને ઝીણી અને ભરભરી બનાવવા માટે ખેતરને ૩–૪ વાર ખેડો.

  • જમીન તૈયાર કરતી વખતે ૧૦–૧૫ ટન/હેક્ટરના દરે છાણિયું ખાતર (FYM) અથવા કમ્પોસ્ટ ઉમેરો.

  • જમીનમાં રહેલા જીવાતો જેવા કે ઉધઈના નિયંત્રણ માટે BHC (૧૫–૨૦ કિગ્રા/હેક્ટર) નો ઉપયોગ કરો.

૨. બીજ વાવણીનો સમય/ઋતુ, બીજનો દર, વાવણીનું અંતર અને પદ્ધતિ

• ઋતુ:

  • ઉનાળુ પાક: જાન્યુઆરી–એપ્રિલ (મેદાની વિસ્તારો) અથવા માર્ચ–એપ્રિલ (પહાડી વિસ્તારો).

  • ચોમાસુ પાક: જૂન–જુલાઈ.

• બીજનો દર:

  • ૨.૫–૩.૫ કિગ્રા/હેક્ટર.

• વાવણીનું અંતર:

  • હાર વચ્ચેનું અંતર: ૧.૫–૨.૫ મીટર; છોડ વચ્ચેનું અંતર: ૬૦–૯૦ સે.મી.

• પદ્ધતિ:

  • સીધી વાવણી: થાણલા/ખાલીયામાં બીજ ૧ ઇંચ ઊંડે વાવો.

  • બીજ માવજત: રોગોને રોકવા માટે ટ્રાઇકોડર્મા વિરિડી (૪ ગ્રામ/કિગ્રા) અથવા સ્યુડોમોનાસ ફ્લોરોસેન્સ (૧૦ ગ્રામ/કિગ્રા) નો ઉપયોગ કરો.

૩. પોષણ વ્યવસ્થાપન

• વાવણી સમયે NPK (નાઇટ્રોજન:ફોસ્ફરસ:પોટાશ) ૧૦૦:૬૦:૬૦ કિગ્રા/હેક્ટરના દરે આપો.

• જો જમીન પરીક્ષણમાં ઉણપ જણાય તો સૂક્ષ્મ પોષકતત્વો (જસત, બોરોન) પૂરક તરીકે આપો.

૪. સિંચાઈ (પાણી વ્યવસ્થાપન)

• જમીનમાં સતત ભેજ જાળવો, ખાસ કરીને ફૂલ અને ફળ આવવાના સમયે.

• પાણી ભરાઈ રહેતું અટકાવો; કાર્યક્ષમતા માટે ટપક સિંચાઈ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરો.

• જમીનમાં ભેજ જાળવી રાખવા માટે પરાળ/પ્લાસ્ટિકનું મલ્ચિંગ (આચ્છાદન) કરો.

૫. નિંદામણ વ્યવસ્થાપન

• વૃદ્ધિના પ્રારંભિક તબક્કામાં હાથથી નિંદામણ કરો.

• નિંદામણને દબાવવા માટે મલ્ચિંગનો ઉપયોગ કરો.

૬. સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM)

• મુખ્ય જીવાતો:

  • ફળમાખી: ફેરોમોન ટ્રેપ અથવા લીમડા આધારિત સ્પ્રેનો ઉપયોગ કરો.

  • મોલોમશી (એફિડ્સ): જંતુનાશક સાબુ અથવા બ્યુવેરિયા બાસિયાનાનો છંટકાવ કરો.

• રોગો:

  • ભૂકી છારો (પાવડરી મિલ્ડ્યુ): સલ્ફર આધારિત ફૂગનાશકનો છંટકાવ કરો.

  • તળ છારો (ડાઉની મિલ્ડ્યુ): કોપર ઓક્સીક્લોરાઈડનો ઉપયોગ કરો.

• નિવારક પગલાં:

  • પાકની ફેરબદલી કરો અને ચેપગ્રસ્ત છોડના અવશેષો દૂર કરો.

૭. લણણી અને લણણી પછીનું વ્યવસ્થાપન

• લણણી:

  • વાવણીના ૫૦–૭૦ દિવસ પછી, જ્યારે ફળો કુમળા અને લીલા હોય ત્યારે લણણી કરો.

  • ફળોને નુકસાન ન થાય તે માટે ધારદાર છરીનો ઉપયોગ કરો.

• લણણી પછી:

  • શેલ્ફ લાઇફ (ટકાઉપણું) વધારવા માટે ૧૦–૧૨°C તાપમાને અને ૯૦–૯૫% ભેજવાળી સ્થિતિમાં સંગ્રહ કરો.

  • બજાર માટે ફળોને કદ અને ગુણવત્તા મુજબ ગ્રેડિંગ (વર્ગીકરણ) કરો.

આ પદ્ધતિઓનું પાલન કરીને, ખેડૂતો જીવાત અને રોગોના જોખમને ઘટાડતી વખતે કાકડીની ઉપજને શ્રેષ્ઠ બનાવી શકે છે. સફળતા માટે પ્રાદેશિક અનુકૂલન (દા.ત., પહાડી વિસ્તારો માટે વાવણીની તારીખો ગોઠવવી) મહત્વપૂર્ણ છે.