1. Agro-Climatic Requirements and Soil Preparation

• Climate: Yellow mustard thrives in cool, dry climates with temperatures between 15–25°C during growth. It requires 200–400 mm of annual rainfall and is well-suited to regions like Rajasthan, Uttar Pradesh, Haryana, and Gujarat.

• Soil: Prefers well-drained loamy soils with a pH of 6.5–7.5. Avoid waterlogged or saline soils.

• Preparation:

  • Deep plowing followed by 2–3 harrowings to achieve fine tilth.

  • Incorporate 10–15 tons/ha FYM or compost during land preparation.

  • Ensure proper drainage to prevent water stagnation.

2. Seed Sowing Season/Time, Seed Rate, Sowing Distance, and Method

• Sowing Time: Optimal sowing is October–November (rabi season). Early sowing (first fortnight of October) maximizes yield.

• Seed Rate: 4–6 kg/ha for pure crops; reduce to 2–3 kg/ha for intercropping.

• Spacing: 30–45 cm between rows and 10–15 cm between plants.

• Method:

  • Line sowing (drilling) preferred for uniform spacing.

  • Seed treatment with carbendazim + mancozeb (2–3 g/kg seed) to prevent fungal diseases.

3. Nutrient Management

• Fertilizers:

  • NPK: Apply 80:40:40 kg/ha for timely sowing; increase to 100:50:50 kg/ha for late sowing.

  • Sulphur and Boron: Critical for oil synthesis. Apply 40 kg S/ha (gypsum) and 1–2 kg B/ha (borax).

  • Split nitrogen application: 50% basal, 50% at first irrigation.

• Organic Amendments: Integrate 5 tons/ha vermicompost or 10 tons/ha FYM with 75% RDF for improved yield.

4. Irrigation

• Critical Stages: Branching (30 DAS) and pod formation (60–65 DAS).

• Schedule:

  • 2 irrigations under normal conditions.

  • In Gujarat, 6 light irrigations (days 1, 5, 33, 50, 63, 79) enhance branching and pod development.

  • Avoid water stress during flowering to siliqua formation.

5. Weed Management

• Critical Period: 15–40 DAS.

• Mechanical:

  • 1–2 hand weedings at 25 and 40 DAS.

• Chemical:

  • Pre-emergence: Pendimethalin (1 kg/ha) or fluchloralin (1 kg/ha).

  • Post-emergence: Isoproturon (0.75 kg/ha) for grassy weeds.

• Mulching: Reduces weed density by 25–30%.

6. Integrated Pest Management (IPM)

• Yellow mustard is susceptible to several pests and diseases, so adopting integrated pest management is essential for healthy crops and good yields.

• For aphids, regularly monitor the crop, and if infestations reach economic threshold levels, spray with acetamiprid at 0.2 grams per liter of water or thiamethoxam at 80 grams per hectare.

• To manage white rust, start with seed treatment and follow up with a foliar spray of metalaxyl combined with mancozeb at 2 grams per liter of water if symptoms appear.

• For Alternaria blight, apply a mixture of carbendazim and mancozeb at 2 grams per liter of water as a foliar spray.

• In the case of hairy caterpillar infestations, use Malathion 5% dust at 15 kilograms per hectare to control the pest.

• Additionally, cultural practices such as crop rotation, growing resistant varieties, and intercropping with maize or other non-host crops help reduce pest and disease pressure. Regular field scouting and timely interventions are key parts of an effective IPM program.

7. Harvesting and Post-Harvest Management

• Harvesting:

  • Timing: When 75% pods turn yellowish (morning harvest reduces shattering).

  • Method: Cut plants close to the ground; dry for 3–4 days before threshing.

• Threshing: Use mechanical threshers to minimize seed damage.

• Storage: Dry seeds to 8% moisture; store in airtight containers or B-twill bags.

• Yield: 1.9–2.4 t/ha under optimal conditions.

1. कृषि-जलवायु आवश्यकताएँ और मिट्टी की तैयारी

• जलवायु: पीली सरसों ठंडी, शुष्क जलवायु में अच्छी तरह उगती है, जहाँ वृद्धि के दौरान तापमान 15-25°C के बीच रहता है। इसे 200-400 मिमी वार्षिक वर्षा की आवश्यकता होती है और यह राजस्थान, उत्तर प्रदेश, हरियाणा और गुजरात जैसे क्षेत्रों के लिए उपयुक्त है।

• मिट्टी: यह 6.5-7.5 पीएच मान वाली, अच्छी जल निकासी वाली दोमट मिट्टी पसंद करती है। जलभराव वाली या लवणीय मिट्टी से बचें।

• तैयारी:

  • गहरी जुताई के बाद 2-3 बार हैरो चलाकर बारीक भुरभुरी मिट्टी तैयार करें।

  • भूमि की तैयारी के दौरान 10-15 टन/हेक्टेयर FYM (गोबर की खाद) या कम्पोस्ट मिलाएं।

  • पानी के ठहराव को रोकने के लिए उचित जल निकासी सुनिश्चित करें।

2. बीज बुवाई का मौसम/समय, बीज दर, बुवाई की दूरी और विधि

• बुवाई का समय: सबसे अच्छा बुवाई का समय अक्टूबर-नवंबर (रबी मौसम) है। जल्दी बुवाई (अक्टूबर का पहला पखवाड़ा) उपज को अधिकतम करती है।

• बीज दर: शुद्ध फसल के लिए 4-6 किग्रा/हेक्टेयर; अंतरफसल (intercropping) के लिए 2-3 किग्रा/हेक्टेयर तक कम करें।

• दूरी: पंक्तियों के बीच 30-45 सेमी और पौधों के बीच 10-15 सेमी।

• विधि:

  • समान दूरी के लिए पंक्ति बुवाई (ड्रिलिंग) को प्राथमिकता दी जाती है।

  • फंगल रोगों से बचाव के लिए कार्बेन्डाजिम + मैनकोजेब (2-3 ग्राम/किग्रा बीज) से बीज उपचार करें।

3. पोषक तत्व प्रबंधन

• उर्वरक:

  • NPK (नाइट्रोजन:फॉस्फोरस:पोटेशियम): समय पर बुवाई के लिए 80:40:40 किग्रा/हेक्टेयर डालें; देर से बुवाई के लिए 100:50:50 किग्रा/हेक्टेयर तक बढ़ाएँ।

  • सल्फर और बोरॉन: तेल संश्लेषण के लिए महत्वपूर्ण हैं। 40 किग्रा सल्फर/हेक्टेयर (जिप्सम के रूप में) और 1-2 किग्रा बोरॉन/हेक्टेयर (बोरेक्स के रूप में) डालें।

  • नाइट्रोजन का विभाजित अनुप्रयोग: 50% आधार खुराक (बुवाई के समय) और 50% पहली सिंचाई पर दें।

• जैविक संशोधन: बेहतर उपज के लिए 75% RDF (अनुशंसित उर्वरक खुराक) के साथ 5 टन/हेक्टेयर वर्मीकम्पोस्ट या 10 टन/हेक्टेयर FYM (गोबर की खाद) एकीकृत करें।

4. सिंचाई

• महत्वपूर्ण चरण: शाखा निकलते समय (बुवाई के 30 दिन बाद - DAS) और फली बनते समय (60-65 DAS)।

• अनुसूची:

  • सामान्य परिस्थितियों में 2 सिंचाई पर्याप्त हैं।

  • गुजरात में, 6 हल्की सिंचाई (दिन 1, 5, 33, 50, 63, 79) शाखाओं और फली के विकास को बढ़ाती हैं।

  • फूल आने से लेकर सिलिकुआ (फली) बनने तक पानी की कमी से बचें।

5. खरपतवार प्रबंधन

• महत्वपूर्ण अवधि: 15-40 DAS (बुवाई के बाद के दिन)।

• यांत्रिक:

  • 25 और 40 DAS पर 1-2 बार हाथ से निराई करें।

• रासायनिक:

  • अंकुरण-पूर्व (Pre-emergence): पेंडीमेथालिन (1 किग्रा/हेक्टेयर) या फ्लुक्लोरालिन (1 किग्रा/हेक्टेयर)।

  • अंकुरण-पश्चात (Post-emergence): घास वाले खरपतवारों के लिए आइसोप्रोट्यूरॉन (0.75 किग्रा/हेक्टेयर)।

• मल्चिंग: खरपतवार घनत्व को 25-30% तक कम करता है।

6. एकीकृत कीट प्रबंधन (IPM)

• पीली सरसों कई कीटों और रोगों के प्रति संवेदनशील होती है, इसलिए स्वस्थ फसल और अच्छी उपज के लिए एकीकृत कीट प्रबंधन अपनाना आवश्यक है।

• एफिड्स (माहू/तेला) के लिए, फसल की नियमित निगरानी करें, और यदि संक्रमण आर्थिक क्षति स्तर (economic threshold levels) तक पहुँच जाता है, तो एसिटामिप्रिड 0.2 ग्राम प्रति लीटर पानी या थायामेथोक्साम 80 ग्राम प्रति हेक्टेयर की दर से छिड़काव करें।

• सफेद रतुआ (व्हाइट रस्ट) के प्रबंधन के लिए, बीज उपचार से शुरुआत करें और यदि लक्षण दिखाई दें तो मेटलैक्सिल और मैनकोजेब के मिश्रण का 2 ग्राम प्रति लीटर पानी की दर से पर्णीय छिड़काव करें।

• अल्टरनेरिया ब्लाइट (अल्टरनेरिया झुलसा) के लिए, कार्बेन्डाजिम और मैनकोजेब के मिश्रण का 2 ग्राम प्रति लीटर पानी की दर से पर्णीय छिड़काव करें।

• बालदार इल्ली (हेयरी कैटरपिलर) के प्रकोप की स्थिति में, कीट को नियंत्रित करने के लिए मैलाथियान 5% धूल का 15 किलोग्राम प्रति हेक्टेयर की दर से प्रयोग करें।

• इसके अतिरिक्त, फसल चक्र, प्रतिरोधी किस्मों को उगाना, और मक्का या अन्य गैर-मेजबान फसलों के साथ अंतरफसल जैसी सांस्कृतिक पद्धतियाँ कीट और रोग के दबाव को कम करने में मदद करती हैं। नियमित खेत निरीक्षण और समय पर हस्तक्षेप एक प्रभावी IPM कार्यक्रम के प्रमुख अंग हैं।

7. कटाई और कटाई उपरांत प्रबंधन

• कटाई:

  • समय: जब 75% फलियाँ पीली हो जाएँ (सुबह की कटाई से दाने कम झड़ते हैं)।

  • विधि: पौधों को जमीन के पास से काटें; थ्रेसिंग (गहाई) से पहले 3-4 दिनों तक सुखाएं।

• थ्रेसिंग (गहाई): बीज क्षति को कम करने के लिए यांत्रिक थ्रेशर का उपयोग करें।

• भंडारण: बीजों को 8% नमी तक सुखाएं; वायुरोधी कंटेनरों या बी-ट्विल (जूट) बोरियों में स्टोर करें।

• उपज: अनुकूल परिस्थितियों में 1.9-2.4 टन/हेक्टेयर।

1. કૃષિ-આબોહવાકીય જરૂરિયાતો અને જમીનની તૈયારી

• આબોહવા: પીળી સરસવ ઠંડા, સૂકા વાતાવરણમાં સારી રીતે ઉગે છે, જ્યાં વૃદ્ધિ દરમિયાન તાપમાન 15-25°C ની વચ્ચે હોય. તેને વાર્ષિક 200-400 મીમી વરસાદની જરૂર પડે છે અને તે રાજસ્થાન, ઉત્તર પ્રદેશ, હરિયાણા અને ગુજરાત જેવા પ્રદેશો માટે ખૂબ જ અનુકૂળ છે.

• જમીન: સારી નિતાર શક્તિવાળી લોમ (ગોરાડુ) જમીન જેનો pH 6.5-7.5 હોય તે વધુ પસંદ છે. પાણી ભરાઈ રહે તેવી કે ક્ષારયુક્ત જમીન ટાળવી.

• તૈયારી:

  • ઊંડી ખેડ કર્યા પછી 2-3 વાર કરબ/રાંપ ફેરવીને જમીનને ઝીણી અને ભરભરી બનાવવી.

  • જમીન તૈયાર કરતી વખતે 10-15 ટન/હેક્ટર સારું કોહવાયેલું છાણિયું ખાતર (FYM) અથવા કમ્પોસ્ટ ભેળવવું.

  • પાણીના ભરાવાને રોકવા માટે યોગ્ય નિતાર વ્યવસ્થા સુનિશ્ચિત કરવી.

2. બીજ વાવણીનો સમય, બીજનો દર, વાવણીનું અંતર અને પદ્ધતિ

• વાવણીનો સમય: શ્રેષ્ઠ વાવણીનો સમય ઓક્ટોબર-નવેમ્બર (રવિ ઋતુ) છે. વહેલી વાવણી (ઓક્ટોબરના પ્રથમ પખવાડિયામાં) કરવાથી મહત્તમ ઉપજ મળે છે.

• બીજનો દર: શુદ્ધ પાક માટે 4-6 કિગ્રા/હેક્ટર; આંતરપાક તરીકે લેતા હોય તો ઘટાડીને 2-3 કિગ્રા/હેક્ટર રાખવો.

• અંતર: હાર વચ્ચે 30-45 સેમી અને છોડ વચ્ચે 10-15 સેમીનું અંતર રાખવું.

• પદ્ધતિ:

  • એકસમાન અંતર માટે લાઈનમાં વાવણી (ઓરણી દ્વારા) વધુ પસંદ કરવામાં આવે છે.

  • ફૂગજન્ય રોગોને રોકવા માટે બીજને કાર્બેન્ડાઝીમ + મેન્કોઝેબ (2-3 ગ્રામ/કિલો બીજ) ની માવજત આપવી.

3. પોષણ વ્યવસ્થાપન

• રાસાયણિક ખાતરો:

  • NPK: સમયસર વાવણી માટે 80:40:40 કિગ્રા/હેક્ટર આપવું; મોડી વાવણી માટે વધારીને 100:50:50 કિગ્રા/હેક્ટર કરવું.

  • સલ્ફર (ગંધક) અને બોરોન: તેલના સંશ્લેષણ માટે મહત્વપૂર્ણ છે. 40 કિગ્રા સલ્ફર/હેક્ટર (જીપ્સમ દ્વારા) અને 1-2 કિગ્રા બોરોન/હેક્ટર (બોરેક્ષ દ્વારા) આપવું.

  • નાઈટ્રોજન વિભાજીત કરીને આપવું: 50% પાયાના ખાતર તરીકે અને 50% પ્રથમ પિયત વખતે આપવું.

• સેન્દ્રિય ખાતરો: સુધારેલ ઉપજ માટે 75% ભલામણ કરેલ રાસાયણિક ખાતર (RDF) સાથે 5 ટન/હેક્ટર વર્મીકમ્પોસ્ટ અથવા 10 ટન/હેક્ટર છાણિયું ખાતર (FYM) એકીકૃત કરવું.

4. પિયત (સિંચાઈ)

• કટોકટીની અવસ્થાઓ: ડાળીઓ ફૂટતી વખતે (વાવણી પછી 30 દિવસે) અને શીંગો બનતી વખતે (વાવણી પછી 60-65 દિવસે).

• પિયત સમયપત્રક:

  • સામાન્ય પરિસ્થિતિઓમાં 2 પિયત આપવા.

  • ગુજરાતમાં, 6 હળવા પિયત (1, 5, 33, 50, 63, 79 દિવસે) આપવાથી ડાળીઓ અને શીંગોના વિકાસમાં વધારો થાય છે.

  • ફૂલ આવવાથી લઈને શીંગો બંધાવા સુધીના સમયગાળા દરમિયાન પાણીની ખેંચ ટાળવી.

5. નીંદણ વ્યવસ્થાપન

• કટોકટીનો સમયગાળો: વાવણી પછીના 15-40 દિવસ.

• યાંત્રિક પદ્ધતિ:

  • વાવણી પછી 25 અને 40 દિવસે 1-2 વાર હાથથી નીંદામણ કરવું.

• રાસાયણિક પદ્ધતિ:

  • પ્રી-ઈમરજન્સ (વાવણી પછી અને ઉગતા પહેલા): પેન્ડીમેથાલિન (1 કિગ્રા/હેક્ટર) અથવા ફ્લુક્લોરાલીન (1 કિગ્રા/હેક્ટર).

  • પોસ્ટ-ઈમરજન્સ (ઉગ્યા પછી): ઘાસ વર્ગના નીંદણ માટે આઈસોપ્રોટ્યુરોન (0.75 કિગ્રા/હેક્ટર).

• મલ્ચિંગ (આવરણ): નીંદણની ઘનતા 25-30% ઘટાડે છે.

6. સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM)

પીળી સરસવ ઘણા રોગો અને જીવાતો માટે સંવેદનશીલ છે, તેથી તંદુરસ્ત પાક અને સારી ઉપજ માટે સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન અપનાવવું આવશ્યક છે.

• મોલો (એફિડ) માટે: નિયમિતપણે પાકનું નિરીક્ષણ કરો, અને જો ઉપદ્રવ આર્થિક નુકસાન સ્તર (ETL) સુધી પહોંચે, તો એસીટામીપ્રિડ 0.2 ગ્રામ પ્રતિ લિટર પાણી અથવા થાયામેથોક્ઝામ 80 ગ્રામ પ્રતિ હેક્ટરના દરે છંટકાવ કરો.

• સફેદ ગેરૂ (વ્હાઇટ રસ્ટ) ના નિયંત્રણ માટે: બીજ માવજતથી શરૂઆત કરો અને જો લક્ષણો દેખાય તો મેટાલેક્સિલ અને મેન્કોઝેબનું મિશ્રણ 2 ગ્રામ પ્રતિ લિટર પાણીના દરે પર્ણ છંટકાવ કરો.

• કાળો ચારો (અલ્ટરનેરીયા બ્લાઇટ) માટે: કાર્બેન્ડાઝીમ અને મેન્કોઝેબનું મિશ્રણ 2 ગ્રામ પ્રતિ લિટર પાણીના દરે પર્ણ છંટકાવ તરીકે વાપરો.

• કાતરા (હેરી કેટરપિલર) ના ઉપદ્રવના કિસ્સામાં: જીવાતને નિયંત્રિત કરવા માટે મેલાથિઓન 5% ડસ્ટ 15 કિલોગ્રામ પ્રતિ હેક્ટરના દરે વાપરો.

• વધારામાં: પાકની ફેરબદલી, રોગપ્રતિકારક જાતો ઉગાડવી, અને મકાઈ અથવા અન્ય બિન-યજમાન પાકો સાથે આંતરપાક જેવી સાંસ્કૃતિક પદ્ધતિઓ જીવાત અને રોગના દબાણને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. નિયમિત ખેતર નિરીક્ષણ અને સમયસર પગલાં એ અસરકારક IPM કાર્યક્રમના મુખ્ય ભાગો છે.

7. કાપણી અને લણણી પછીનું વ્યવસ્થાપન

• કાપણી:

  • સમય: જ્યારે 75% શીંગો પીળી થાય (સવારના સમયે કાપણી કરવાથી દાણા ખરતા ઓછા થાય છે).

  • પદ્ધતિ: છોડને જમીનની નજીકથી કાપવા; થ્રેસિંગ કરતા પહેલા 3-4 દિવસ સૂકવવા.

• થ્રેસિંગ: બીજને નુકસાન ઓછું કરવા માટે યાંત્રિક થ્રેસરનો ઉપયોગ કરવો.

• સંગ્રહ: બીજને 8% ભેજ સુધી સૂકવવા; હવાચુસ્ત પાત્રો અથવા B-ટ્વીલ (કંતાન) ની ગુણીઓમાં સંગ્રહ કરવો.

• ઉપજ: શ્રેષ્ઠ પરિસ્થિતિઓમાં 1.9-2.4 ટન/હેક્ટર.