1. Agro-Climatic Requirements and Soil Preparation

Climate:

• Isabgol thrives in the Rabi season, preferring cool, dry winters.

• Optimum temperatures are 20–25°C for germination and 30–35°C at maturity.

• Annual rainfall should be moderate; avoid regions with heavy winter rainfall.

Soil:

• Well-drained sandy loam or light sandy soils with a pH of 7.2–7.9 are ideal.

• Avoid waterlogged or saline soils.

• Apply organic manure (FYM or vermicompost) before plowing.

Land Preparation:

• Deep plowing followed by 2–3 harrowings to achieve a fine tilth.

• Ensure proper drainage to prevent water stagnation.

2. Seed Sowing

Seed Rate:

• Use 5–6 kg seed per hectare for direct sowing, or 2–3 kg/ha for transplanting.

Sowing Method:

• For direct sowing, mix seeds with sand or FYM for even distribution and sow in rows 20–25 cm apart.

• For transplanting, raise seedlings in a nursery for 25–30 days and transplant at 10–15 cm spacing.

Timing:

• Sow in mid-November to avoid unseasonal rains at maturity.

3. Nutrient Management

• Apply 20–25 kg nitrogen and 10–12 kg phosphorus per hectare as a basal dose.

• Top-dress the remaining nitrogen (20–25 kg/ha) at 30 days after sowing.

• Incorporate organic supplements like neem cake or compost to improve soil health.

4. Irrigation

• Give the first light irrigation immediately after sowing to settle the seeds.

• Subsequent irrigations should be at 10–15 day intervals, totaling 6–7 irrigations.

• Avoid irrigation during the maturity stage to prevent seed shattering.

5. Weed Management

• The first 40–50 days after sowing are critical due to slow crop growth.

Mechanical:

• Carry out 2–3 hand weedings at 20, 30, and 40 days after sowing.

• Use intercultivation tools like a blade harrow.

Chemical:

• For pre-emergence, use herbicides like oxadiargyl or isoproturon.

• For post-emergence, oxyfluorfen can be used if necessary.

6. Integrated Pest Management (IPM)

Major Pests:

• For white grubs, incorporate insecticides during land preparation.

• For termites, use chlorpyrifos or neem-based biopesticides.

Diseases:

• For powdery mildew, spray wettable sulfur.

• For downy mildew, apply fungicides like Bavistin.

IPM Strategies:

• Practice crop rotation and field sanitation.

• Regularly monitor fields and use biocontrol agents like Trichoderma.

7. Harvesting and Post-Harvest Management

Harvesting:

• Harvest 110–130 days after sowing when spikes turn brown, usually in February–March.

• Harvest after 10 AM when dew has dried to minimize seed shattering.

Processing:

• Dry the spikes for 4–5 days, then thresh and separate the husk using mechanical sieves.

• Store seeds at less than 10% moisture in airtight containers to prevent fungal growth.

१. कृषि-जलवायु आवश्यकताएँ और मिट्टी की तैयारी

जलवायु:

• इसबगोल रबी के मौसम में अच्छी तरह उगता है, इसे ठंडी और शुष्क सर्दियाँ पसंद हैं।

• अंकुरण के लिए इष्टतम तापमान 20–25°C और परिपक्वता पर 30–35°C होता है।

• वार्षिक वर्षा मध्यम होनी चाहिए; भारी सर्दियों की वर्षा वाले क्षेत्रों से बचें।

मिट्टी:

• अच्छी जल निकासी वाली रेतीली दोमट या हल्की रेतीली मिट्टी जिसका pH 7.2–7.9 हो, आदर्श है।

• जलभराव वाली या लवणीय मिट्टी से बचें।

• जुताई से पहले जैविक खाद (गोबर की खाद या वर्मीकम्पोस्ट) डालें।

भूमि की तैयारी:

• गहरी जुताई के बाद 2-3 बार हैरो चलाकर मिट्टी को बारीक भुरभुरा बना लें।

• पानी के ठहराव को रोकने के लिए उचित जल निकासी सुनिश्चित करें।

२. बीज बुवाई

बीज दर:

• सीधी बुवाई के लिए 5-6 किलोग्राम प्रति हेक्टेयर या रोपाई के लिए 2-3 किलोग्राम/हेक्टेयर बीज का उपयोग करें।

बुवाई विधि:

• सीधी बुवाई के लिए, समान वितरण हेतु बीजों को रेत या गोबर की खाद में मिलाएं और 20-25 सेमी की दूरी पर पंक्तियों में बोएं।

• रोपाई के लिए, नर्सरी में 25-30 दिनों तक पौधे तैयार करें और 10-15 सेमी की दूरी पर रोपाई करें।

समय:

• परिपक्वता के समय बेमौसम बारिश से बचने के लिए मध्य नवंबर में बुवाई करें।

३. पोषक तत्व प्रबंधन

• आधार खुराक के रूप में 20-25 किलोग्राम नाइट्रोजन और 10-12 किलोग्राम फास्फोरस प्रति हेक्टेयर डालें।

• बुवाई के 30 दिन बाद शेष नाइट्रोजन (20-25 किग्रा/हेक्टेयर) का टॉप-ड्रेसिंग करें।

• मिट्टी के स्वास्थ्य को बेहतर बनाने के लिए नीम की खली या कम्पोस्ट जैसे जैविक पूरक शामिल करें।

४. सिंचाई

• बीजों को जमाने के लिए बुवाई के तुरंत बाद पहली हल्की सिंचाई करें।

• बाद की सिंचाई 10-15 दिनों के अंतराल पर करनी चाहिए, कुल 6-7 सिंचाई करें।

• परिपक्वता अवस्था के दौरान बीजों के झड़ने से बचाने के लिए सिंचाई से बचें।

५. खरपतवार प्रबंधन

• धीमी फसल वृद्धि के कारण बुवाई के बाद पहले 40-50 दिन महत्वपूर्ण होते हैं।

यांत्रिक:

• बुवाई के 20, 30 और 40 दिनों के बाद 2-3 बार हाथ से निराई करें।

• ब्लेड हैरो जैसे अंतर-जुताई उपकरणों का उपयोग करें।

रासायनिक:

• अंकुरण-पूर्व के लिए, ऑक्सीडायर्जिल या आइसोप्रोट्यूरोन जैसे खरपतवारनाशकों का उपयोग करें।

• अंकुरण-पश्चात के लिए, यदि आवश्यक हो तो ऑक्सीफ्लोरफेन का उपयोग किया जा सकता है।

६. एकीकृत कीट प्रबंधन (आईपीएम)

प्रमुख कीट:

• सफेद लट (व्हाइट ग्रब) के लिए, भूमि की तैयारी के दौरान कीटनाशकों को मिलाएं।

• दीमक के लिए, क्लोरपाइरीफोस या नीम आधारित जैव कीटनाशकों का उपयोग करें।

रोग:

• चूर्णी फफूंदी (पाउडरी मिल्ड्यू) के लिए, घुलनशील सल्फर का छिड़काव करें।

• डाउनी मिल्ड्यू के लिए, बाविस्टिन जैसे फफूंदनाशकों का प्रयोग करें।

आईपीएम रणनीतियाँ:

• फसल चक्र और खेत की स्वच्छता अपनाएं।

• खेतों की नियमित निगरानी करें और ट्राइकोडर्मा जैसे जैव नियंत्रण एजेंटों का उपयोग करें।

७. कटाई और कटाई के बाद का प्रबंधन

कटाई:

• बुवाई के 110-130 दिनों के बाद कटाई करें जब बालियाँ भूरी हो जाएं, आमतौर पर फरवरी-मार्च में।

• बीजों का झड़ना कम करने के लिए ओस सूखने के बाद सुबह 10 बजे के बाद कटाई करें।

प्रसंस्करण:

• बालियों को 4-5 दिनों तक सुखाएं, फिर यांत्रिक छलनी का उपयोग करके गहाई करें और भूसी को अलग करें।

• फफूंदी के विकास को रोकने के लिए बीजों को 10% से कम नमी पर वायुरोधी कंटेनरों में स्टोर करें।

૧. કૃષિ-આબોહવાકીય જરૂરિયાતો અને જમીનની તૈયારી

આબોહવા:

• ઇસબગુલ રવિ સિઝનમાં સારી રીતે ઉગે છે, ઠંડો અને સૂકો શિયાળો તેને વધુ અનુકૂળ આવે છે.

• બીજના અંકુરણ માટે શ્રેષ્ઠ તાપમાન ૨૦-૨૫°C અને પાક પાકતી વખતે ૩૦-૩૫°C હોવું જોઈએ.

• વાર્ષિક વરસાદ મધ્યમ હોવો જોઈએ; શિયાળામાં ભારે વરસાદવાળા વિસ્તારો ટાળવા.

જમીન:

• સારી નિતાર શક્તિવાળી રેતાળ લોમ અથવા હલકી રેતાળ જમીન જેનો pH ૭.૨-૭.૯ હોય તે આદર્શ છે.

• પાણી ભરાઈ રહે તેવી અથવા ખારી જમીન ટાળવી.

• ખેડ કરતા પહેલા સેન્દ્રિય ખાતર (છાણીયું ખાતર અથવા વર્મીકમ્પોસ્ટ) આપવું.

જમીનની તૈયારી:

• ઊંડી ખેડ કરવી અને ત્યારબાદ ૨-૩ વાર કરબ (હળ) ફેરવીને ઝીણી અને ભરભરી માટી તૈયાર કરવી.

• પાણી ભરાઈ ન રહે તે માટે યોગ્ય નિતાર વ્યવસ્થા સુનિશ્ચિત કરવી.

૨. બીજ વાવણી

બીજનો દર:

• સીધી વાવણી માટે હેક્ટર દીઠ ૫-૬ કિલો બીજ અથવા ધરુ રોપણી માટે હેક્ટર દીઠ ૨-૩ કિલો બીજ વાપરવું.

વાવણી પદ્ધતિ:

• સીધી વાવણી માટે, બીજને રેતી અથવા છાણીયા ખાતર સાથે મિશ્રિત કરી સમાન વિતરણ માટે ૨૦-૨૫ સે.મી.ના અંતરે હારમાં વાવવા.

• ધરુ રોપણી માટે, નર્સરીમાં ૨૫-૩૦ દિવસ માટે ધરુ ઉછેરવું અને પછી ૧૦-૧૫ સે.મી.ના અંતરે રોપણી કરવી.

સમય:

• પાક પાકતી વખતે અણધાર્યા વરસાદથી બચવા માટે નવેમ્બરના મધ્યમાં વાવણી કરવી.

૩. પોષણ વ્યવસ્થાપન

• પાયાના ખાતર તરીકે હેક્ટર દીઠ ૨૦-૨૫ કિલો નાઇટ્રોજન અને ૧૦-૧૨ કિલો ફોસ્ફરસ આપવો.

• વાવણીના ૩૦ દિવસ પછી બાકીનો નાઇટ્રોજન (હેક્ટર દીઠ ૨૦-૨૫ કિલો) પૂર્તિ ખાતર તરીકે આપવો.

• જમીનની તંદુરસ્તી સુધારવા માટે લીંબોળીનો ખોળ અથવા કમ્પોસ્ટ જેવા સેન્દ્રિય પૂરકોનો સમાવેશ કરવો.

૪. પિયત (સિંચાઈ)

• બીજને જમીનમાં સ્થિર કરવા માટે વાવણી પછી તરત જ પ્રથમ હળવું પિયત આપવું.

• ત્યારબાદ ૧૦-૧૫ દિવસના અંતરે પિયત આપવું, કુલ ૬-૭ પિયતની જરૂર પડે છે.

• પાક પાકવાના તબક્કે બીજ ખરી પડતા અટકાવવા માટે પિયત ટાળવું.

૫. નીંદણ વ્યવસ્થાપન

• પાકની ધીમી વૃદ્ધિને કારણે વાવણી પછીના પ્રથમ ૪૦-૫૦ દિવસ નિર્ણાયક છે.

યાંત્રિક નિયંત્રણ:

• વાવણી પછી ૨૦, ૩૦ અને ૪૦ દિવસે ૨-૩ વાર હાથ વડે નીંદામણ કરવું.

• આંતરખેડ માટે કરબડી (બ્લેડ હેરો) જેવા સાધનોનો ઉપયોગ કરવો.

રાસાયણિક નિયંત્રણ:

• પૂર્વ-ઉદભવ (પ્રી-ઇમર્જન્સ) માટે, ઓક્સાડાયારજીલ (oxadiargyl) અથવા આઇસોપ્રોટ્યુરોન (isoproturon) જેવી નીંદણનાશક દવાઓનો ઉપયોગ કરવો.

• જો જરૂર પડે તો, પાછલી-ઉદભવ (પોસ્ટ-ઇમર્જન્સ) માટે ઓક્સીફ્લોરફેન (oxyfluorfen) નો ઉપયોગ કરી શકાય છે.

૬. સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM)

મુખ્ય જીવાતો:

• ધોળા મુળા (સફેદ ગૃબ) માટે, જમીન તૈયાર કરતી વખતે જંતુનાશક દવાઓ ભેળવવી.

• ઊધઈ માટે, ક્લોરપાયરીફોસ (chlorpyrifos) અથવા લીમડા આધારિત જૈવ-જંતુનાશકોનો ઉપયોગ કરવો.

રોગો:

• ભૂકી છારો (પાવડરી મિલ્ડ્યુ) માટે, દ્રાવ્ય ગંધક (વેટેબલ સલ્ફર) નો છંટકાવ કરવો.

• તળછારો (ડાઉની મિલ્ડ્યુ) માટે, બાવિસ્ટીન (Bavistin) જેવી ફૂગનાશક દવાઓનો ઉપયોગ કરવો.

IPM પદ્ધતિઓ:

• પાકની ફેરબદલી અને ખેતરની સ્વચ્છતા જાળવવી.

• ખેતરોનું નિયમિત નિરીક્ષણ કરવું અને ટ્રાઇકોડર્મા (Trichoderma) જેવા જૈવિક નિયંત્રકોનો ઉપયોગ કરવો.

૭. લણણી અને લણણી પછીનું વ્યવસ્થાપન

લણણી:

• વાવણીના ૧૧૦-૧૩૦ દિવસ પછી જ્યારે ડૂંડા ભૂરા રંગના થાય ત્યારે લણણી કરવી, સામાન્ય રીતે ફેબ્રુઆરી-માર્ચમાં.

• બીજ ખરી પડવાનું ઓછું કરવા માટે સવારે ૧૦ વાગ્યા પછી, જ્યારે ઝાકળ સુકાઈ જાય ત્યારે લણણી કરવી.

પ્રક્રિયા:

• ડૂંડાને ૪-૫ દિવસ સુધી સૂકવવા, પછી થ્રેસરથી છૂટા પાડવા અને યાંત્રિક ચાળણી વડે ફોતરાં અલગ કરવા.

• ફૂગના વિકાસને રોકવા માટે બીજને ૧૦% થી ઓછા ભેજ પર હવાચુસ્ત પાત્રોમાં સંગ્રહ કરવો.