1. Agro-Climatic Requirements and Soil Preparation

• Climate: Thrives in warm temperatures (25–35°C) with 500–650 mm rainfall. Tolerant to drought but sensitive to waterlogging.

• Soil: Prefers well-drained loamy or black soils with a pH of 5.5–7.5. Heavy clay soils require drainage systems.

• Land prep: 1–2 ploughings followed by harrowing for fine tilth. Ensure fields are weed-free and levelled to prevent water stagnation.

2. Seed Sowing Season/Time, Seed Rate, Sowing Distance, and Method

• Sowing time:

  • Summer: January–March (Gujarat, West Bengal).

  • Kharif: June–July (Rajasthan, Madhya Pradesh).

• Seed rate: 5–6 kg/ha (reduced to 2.5–3 kg/ha if using seed drills).

• Spacing: 30 cm row-to-row and 10 cm plant-to-plant.

• Method: Line sowing using seed drills or desi ploughs. Mix seeds with sand/FYM (1:20 ratio) for uniform distribution.

3. Nutrient Management

• Apply 2 tons compost/acre + 52 kg urea, 88 kg DAP, and 35 kg Muriate of Potash/ha.

• Sulphur (8–10 kg/acre) is critical for oil quality.

• Note: Base fertilizer use on soil testing to avoid nutrient imbalances.

4. Irrigation

• Generally rainfed in kharif. For summer crops:

  • Light irrigation at sowing to ensure moisture.

  • 5–6 irrigations at 10–15-day intervals in water-scarce regions.

• Avoid waterlogging, which increases root rot risk.

5. Weed Management

• Manual: First weeding at 15–20 days, second at 30–35 days after sowing.

• Chemical: Pre-emergence herbicides like pendimethalin (1 kg/ha) or post-emergence sprays for severe infestations.

6. Integrated Pest Management (IPM)

• Pests: Aphids, jassids, and whiteflies. Diseases: Stem rot, blight, and phyllody.

• Preventive measures:

  • Intercropping with groundnut, green gram, or pearl millet to reduce pest incidence.

  • Resistant varieties like RT 351 or TMV 3.

  • Biopesticides (neem oil) and chemical sprays (imidacloprid) for severe outbreaks.

7. Harvesting and Post-Harvest Management

• Harvesting: When leaves turn yellow (90–100 days). Delay causes shattering.

• Threshing: Dry bundles upright for 5–7 days before threshing.

• Storage: Seeds should have ≤ 6% moisture. Use airtight containers to prevent fungal growth.

1.     कृषि-जलवायु आवश्यकताएँ और मिट्टी की तैयारी

o जलवायु: गर्म तापमान (25–35°C) और 500–650 मिमी वर्षा वाले क्षेत्रों में अच्छी तरह पनपता है। सूखा सहन कर सकता है लेकिन जलभराव के प्रति संवेदनशील है।

o मिट्टी: 5.5–7.5 pH वाली अच्छी जल निकासी वाली दोमट या काली मिट्टी पसंद करता है। भारी चिकनी मिट्टी के लिए जल निकासी व्यवस्था की आवश्यकता होती है।

o भूमि की तैयारी: अच्छी जुताई के लिए 1-2 बार हल चलाना और उसके बाद हैरो चलाना। सुनिश्चित करें कि खेत खरपतवार मुक्त हों और पानी के ठहराव को रोकने के लिए समतल हों।

2.     बीज बोने का मौसम/समय, बीज दर, बुवाई की दूरी और विधि

o बुवाई का समय:

§  गर्मी: जनवरी–मार्च (गुजरात, पश्चिम बंगाल)।

§  खरीफ: जून-जुलाई (राजस्थान, मध्य प्रदेश)।

o बीज दर: 5-6 किग्रा/हेक्टेयर (सीड ड्रिल का उपयोग करने पर 2.5-3 किग्रा/हेक्टेयर तक कम)।

o दूरी: पंक्ति से पंक्ति 30 सेमी और पौधे से पौधे 10 सेमी।

o विधि: सीड ड्रिल या देसी हल का उपयोग करके पंक्ति में बुवाई। समान वितरण के लिए बीजों को रेत/FYM (गोबर की खाद) के साथ 1:20 के अनुपात में मिलाएं।

3.     पोषक तत्व प्रबंधन

o 2 टन कम्पोस्ट/एकड़ + 52 किग्रा यूरिया, 88 किग्रा डीएपी, और 35 किग्रा म्यूरेट ऑफ पोटाश/हेक्टेयर डालें।

o तेल की गुणवत्ता के लिए सल्फर (8-10 किग्रा/एकड़) महत्वपूर्ण है।

o ध्यान दें: पोषक तत्वों के असंतुलन से बचने के लिए मिट्टी परीक्षण के आधार पर उर्वरक का उपयोग करें।

4.     सिंचाई

o खरीफ में आमतौर पर वर्षा आधारित। गर्मी की फसलों के लिए:

§  नमी सुनिश्चित करने के लिए बुवाई के समय हल्की सिंचाई।

§  पानी की कमी वाले क्षेत्रों में 10-15 दिनों के अंतराल पर 5-6 सिंचाई।

o जलभराव से बचें, जिससे जड़ सड़न का खतरा बढ़ जाता है।

5.     खरपतवार प्रबंधन

o मैन्युअल (हाथ से): पहली निराई बुवाई के 15-20 दिन बाद, दूसरी 30-35 दिन बाद।

o रासायनिक: खरपतवार के उगने से पहले पेंडीमेथालिन (1 किग्रा/हेक्टेयर) जैसे शाकनाशियों का प्रयोग करें या गंभीर प्रकोप होने पर उगने के बाद स्प्रे करें।

6.     एकीकृत कीट प्रबंधन (IPM)

o कीट: माहू (एफिड्स), जैसिड्स, और सफेद मक्खी। रोग: तना सड़न, झुलसा (ब्लाइट), और फाइलोडी।

o निवारक उपाय:

§  कीटों के प्रकोप को कम करने के लिए मूंगफली, हरी मूंग, या बाजरा के साथ अंतर-फसल (Intercropping) करें।

§  RT 351 या TMV 3 जैसी प्रतिरोधी किस्मों का उपयोग करें।

o नियंत्रण: गंभीर प्रकोप के लिए जैव कीटनाशक (नीम का तेल) और रासायनिक स्प्रे (इमिडाक्लोप्रिड) का प्रयोग करें।

7.     कटाई और कटाई के बाद प्रबंधन

o कटाई: जब पत्तियाँ पीली हो जाएँ (90-100 दिन)। देरी करने से दाने बिखर जाते हैं।

o गहाई (Threshing): गहाई से पहले बंडलों को 5-7 दिनों तक सीधा खड़ा करके सुखाएं।

o भंडारण: बीजों में नमी 6% या उससे कम होनी चाहिए। फफूंदी लगने से बचाने के लिए वायुरोधी (airtight) कंटेनरों का उपयोग करें।

1. કૃષિ-આબોહવાની જરૂરિયાતો અને જમીનની તૈયારી

• આબોહવા: તલના પાકને ગરમ તાપમાન (25–35°C) અને 500–650 mm વરસાદ અનુકૂળ આવે છે. તે દુષ્કાળ સહન કરી શકે છે પરંતુ પાણી ભરાવા સામે સંવેદનશીલ છે.

• જમીન: સારા નિતારવાળી ગોરાડુ અથવા કાળી જમીન જેનો pH 5.5–7.5 હોય તે વધુ પસંદ પડે છે. ભારે ચીકણી માટીવાળી જમીનમાં પાણીના નિકાલની વ્યવસ્થા કરવી જરૂરી છે.

• જમીનની તૈયારી: જમીનને ભરભરી બનાવવા માટે 1-2 વાર હળથી ખેડ અને ત્યારબાદ કરબ/સમારથી ખેડ કરવી. ખેતરને નીંદણમુક્ત રાખવું અને પાણી ભરાઈ ન રહે તે માટે સમતળ કરવું.

2. બીજ વાવણીની ઋતુ/સમય, બીજનો દર, વાવણીનું અંતર અને પદ્ધતિ

• વાવણીનો સમય:

  • ઉનાળુ: જાન્યુઆરી–માર્ચ (ગુજરાત, પશ્ચિમ બંગાળ).

  • ચોમાસુ (ખરીફ): જૂન–જુલાઈ (રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ).

• બીજનો દર: 5–6 કિગ્રા/હેક્ટર (ઓરણી/સીડ ડ્રીલનો ઉપયોગ કરતા હોય તો 2.5–3 કિગ્રા/હેક્ટર).

• વાવણી અંતર: બે હાર વચ્ચે 30 સે.મી. અને બે છોડ વચ્ચે 10 સે.મી.

• પદ્ધતિ: ઓરણી (સીડ ડ્રીલ) અથવા દેશી હળ વડે ચાસમાં વાવણી કરવી. બીજની સમાન વહેંચણી માટે બીજને રેતી અથવા છાણિયા ખાતર સાથે 1:20 ના પ્રમાણમાં મિશ્રિત કરવું.

3. પોષણ વ્યવસ્થાપન

• 2 ટન છાણિયું ખાતર/એકર + 52 કિગ્રા યુરિયા, 88 કિગ્રા ડી.એ.પી. (DAP), અને 35 કિગ્રા મ્યુરેટ ઓફ પોટાશ (MoP)/હેક્ટર આપવું.

• તેલની ગુણવત્તા માટે સલ્ફર (8–10 કિગ્રા/એકર) ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

• નોંધ: પોષક તત્વોની અસમતુલા ટાળવા માટે જમીન પરીક્ષણના આધારે ખાતરનો ઉપયોગ કરવો.

4. સિંચાઈ (પિયત)

• સામાન્ય રીતે ચોમાસુ પાક વરસાદ આધારિત હોય છે. ઉનાળુ પાક માટે:

  • વાવણી સમયે ભેજ સુનિશ્ચિત કરવા માટે હળવું પિયત આપવું.

  • પાણીની અછતવાળા વિસ્તારોમાં 10-15 દિવસના અંતરે 5-6 પિયત આપવા.

• પાણી ભરાઈ રહેવા દેવું નહીં, જેનાથી મૂળના સડાનો ભય વધે છે.

5. નીંદણ વ્યવસ્થાપન

• હાથથી નિંદામણ: પ્રથમ નિંદામણ વાવણી પછી 15-20 દિવસે અને બીજું 30-35 દિવસે કરવું.

• રાસાયણિક: વાવણી પહેલાં પેન્ડીમેથાલિન (1 કિગ્રા/હેક્ટર) જેવી નીંદણનાશકનો ઉપયોગ કરવો અથવા વધુ ઉપદ્રવ હોય તો ઊભા પાકમાં છંટકાવ કરવો.

6. સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM)

• જીવાતો: મોલો-મશી (Aphids), તડતડિયા (Jassids), અને સફેદ માખી (Whiteflies).

• રોગો: થડનો સડો (Stem rot), સુકારો (Blight), અને પર્ણગુચ્છ (Phyllody).

• અટકાવવાના ઉપાયો:

  • જીવાતોનો ઉપદ્રવ ઘટાડવા મગફળી, મગ અથવા બાજરી સાથે આંતરપાક કરવો.

  • રોગ પ્રતિકારક જાતો જેવી કે RT 351 અથવા TMV 3 વાવવી.

  • ગંભીર ઉપદ્રવ માટે જૈવિક જંતુનાશકો (લીંબોળીનું તેલ) અને રાસાયણિક દવાઓ (ઇમિડાક્લોપ્રિડ) નો છંટકાવ કરવો.

7. કાપણી અને લણણી પછીનું વ્યવસ્થાપન

• કાપણી: જ્યારે પાંદડા પીળા થાય (90-100 દિવસ). મોડી કાપણીથી દાણા ખરી પડે છે.

• દાણા છૂટા પાડવા (થ્રેશિંગ): છોડના પૂળાને 5-7 દિવસ ઉભા સૂકવ્યા પછી દાણા છૂટા પાડવા.

• સંગ્રહ: બીજમાં 6% થી વધુ ભેજ ન હોવો જોઈએ. ફૂગના વિકાસને રોકવા માટે હવાચુસ્ત પાત્રોનો ઉપયોગ કરવો.