1. Agro-Climatic Requirements and Soil Preparation

• Climate: Thrives in cool seasons (15–25°C) with low-to-moderate rainfall. Dry weather during maturity is critical for seed yield. Avoid regions with heavy rainfall or frost.

• Soil: Prefers well-drained loamy soils (pH 6.0–7.0). Black cotton soils are suitable in rainfed areas, while sandy/gravelly soils should be avoided. Prepare soil with 1–2 ploughings and leveling to ensure fine tilth.

2. Seed Sowing Season/Time, Seed Rate, Sowing Distance, and Method

• Sowing time:

  • Plains: September–November

  • Hills: March.

• Seed rate: 10–25 kg/ha (higher rates for leafy varieties, lower for seed production).

• Spacing: 30–40 cm between rows, 8–10 cm between plants. Wider spacing (40 cm) improves seed yield.

• Method: Line sowing preferred for uniform growth and easier management.

3. Nutrient Management

• Primary nutrients: Balanced NPK application (nitrogen for leafy growth, phosphorus for root development, potassium for stress tolerance).

• Soil testing: Recommended to tailor fertilizer doses.

• Organic inputs: Compost or manure (10–15 tonnes/ha) enhances soil structure and nutrient retention.

4. Irrigation

• Requires light irrigation at sowing and during vegetative stages. Avoid waterlogging.

• Reduce irrigation during flowering/pod formation to prevent disease.

5. Weed Management

• Early weeding (2–3 weeks after sowing) is critical. Manual weeding or hoeing recommended due to limited herbicide data in provided sources.

6. Integrated Pest Management (IPM)

• Common pests: Aphids, leaf miners.

• Preventive measures: Crop rotation, resistant varieties, and neem-based biopesticides. Specific chemical controls not detailed in sources.

7. Harvesting and Post-Harvest Management

• Leaf harvest: 3–4 cuttings at 25–30-day intervals for leafy varieties.

• Seed harvest: When pods turn yellowish-brown (120–150 days). Dry seeds to 8–10% moisture before storage.

1. कृषि-जलवायु आवश्यकताएँ और मिट्टी की तैयारी

• जलवायु: यह ठंडे मौसम (15–25°C) में, कम से मध्यम वर्षा के साथ अच्छी तरह उगता है। बीज की उपज के लिए परिपक्वता के दौरान शुष्क मौसम महत्वपूर्ण है। भारी वर्षा या पाले वाले क्षेत्रों से बचें।

• मिट्टी: अच्छी जल निकासी वाली दोमट मिट्टी (pH 6.0–7.0) पसंद करता है। बारानी क्षेत्रों में काली कपास मिट्टी उपयुक्त होती है, जबकि रेतीली/कंकरीली मिट्टी से बचना चाहिए। बारीक जुताई सुनिश्चित करने के लिए 1-2 जुताई और समतलीकरण के साथ मिट्टी तैयार करें।

2. बीज बुवाई का मौसम/समय, बीज दर, बुवाई की दूरी और विधि

• बुवाई का समय:

  • मैदानी इलाके: सितंबर-नवंबर

  • पहाड़ी इलाके: मार्च

• बीज दर: 10-25 किग्रा/हेक्टेयर (पत्तेदार किस्मों के लिए उच्च दर, बीज उत्पादन के लिए कम दर)।

• दूरी: पंक्तियों के बीच 30-40 सेमी, पौधों के बीच 8-10 सेमी। चौड़ी दूरी (40 सेमी) से बीज की उपज में सुधार होता है।

• विधि: समान विकास और आसान प्रबंधन के लिए लाइन बुवाई को प्राथमिकता दी जाती है।

3. पोषक तत्व प्रबंधन

• प्राथमिक पोषक तत्व: संतुलित NPK (नाइट्रोजन पत्तों की वृद्धि के लिए, फास्फोरस जड़ विकास के लिए, पोटेशियम तनाव सहनशीलता के लिए) का प्रयोग।

• मिट्टी परीक्षण: उर्वरक की मात्रा को अनुकूलित करने के लिए अनुशंसित।

• जैविक खाद: कम्पोस्ट या गोबर की खाद (10-15 टन/हेक्टेयर) मिट्टी की संरचना और पोषक तत्वों को बनाए रखने की क्षमता को बढ़ाती है।

4. सिंचाई

• बुवाई के समय और वानस्पतिक अवस्थाओं के दौरान हल्की सिंचाई की आवश्यकता होती है। जलभराव से बचें।

• रोगों से बचाव के लिए फूल आने/फली बनने के दौरान सिंचाई कम कर दें।

5. खरपतवार प्रबंधन

• शुरुआती निराई (बुवाई के 2-3 सप्ताह बाद) महत्वपूर्ण है। दिए गए स्रोतों में सीमित शाकनाशी डेटा के कारण हाथ से निराई या कुदाल चलाने की सिफारिश की जाती है।

6. एकीकृत कीट प्रबंधन (आईपीएम)

• सामान्य कीट: माहू (एफिड्स), पत्ती सुरंगक (लीफ माइनर)।

• निवारक उपाय: फसल चक्रण, प्रतिरोधी किस्में, और नीम आधारित जैव कीटनाशक। स्रोतों में विशिष्ट रासायनिक नियंत्रणों का विवरण नहीं दिया गया है।

7. कटाई और कटाई के बाद का प्रबंधन

• पत्ती की कटाई: पत्तेदार किस्मों के लिए 25-30 दिनों के अंतराल पर 3-4 कटाई।

• बीज की कटाई: जब फलियां पीली-भूरी हो जाएं (120-150 दिन)। भंडारण से पहले बीजों को 8-10% नमी तक सुखाएं।

૧. કૃષિ-આબોહવાકીય જરૂરિયાતો અને જમીનની તૈયારી

• આબોહવા: ઠંડી ઋતુ (15–25°C) અને ઓછાથી મધ્યમ વરસાદમાં સારી રીતે ઉગે છે. દાણાના સારા ઉત્પાદન માટે પાકવાના સમયે સૂકું હવામાન અત્યંત મહત્વનું છે. ભારે વરસાદ અથવા હિમ (ઠંડીનો પ્રકોપ) વાળા વિસ્તારો ટાળવા જોઈએ.

• જમીન: સારા નિતારવાળી ગોરાડુ જમીન (pH 6.0–7.0) વધુ પસંદ પડે છે. વરસાદ આધારિત વિસ્તારોમાં કાળી કપાસની જમીન યોગ્ય છે, જ્યારે રેતાળ અથવા કાંકરીવાળી જમીન ટાળવી જોઈએ. જમીનને ૧-૨ વાર ખેડીને અને સમારકામ કરીને તૈયાર કરવી જેથી તે ભરભરી અને સમતળ બને.

૨. બીજ વાવણીનો સમય, બીજ દર, વાવણીનું અંતર અને પદ્ધતિ

• વાવણીનો સમય:

  • મેદાની વિસ્તારો: સપ્ટેમ્બર–નવેમ્બર

  • પહાડી વિસ્તારો: માર્ચ

• બીજ દર: 10–25 કિગ્રા/હેક્ટર (ભાજી માટે વધુ દર, દાણાના ઉત્પાદન માટે ઓછો દર જરૂરી છે).

• અંતર: હાર વચ્ચે 30–40 સે.મી. અને છોડ વચ્ચે 8–10 સે.મી. રાખવું. વધુ અંતર (40 સે.મી.) દાણાનું ઉત્પાદન સુધારે છે.

• પદ્ધતિ: સમાન વૃદ્ધિ અને સરળ વ્યવસ્થાપન માટે હારમાં વાવણી (લાઈન સોઈંગ) પસંદ કરવામાં આવે છે.

૩. પોષણ વ્યવસ્થાપન

• મુખ્ય પોષક તત્વો: સંતુલિત NPK (નાઇટ્રોજન પાંદડાની વૃદ્ધિ માટે, ફોસ્ફરસ મૂળના વિકાસ માટે, પોટેશિયમ તાણ સહનશીલતા માટે) નો ઉપયોગ કરવો.

• જમીન પરીક્ષણ: ખાતરનો યોગ્ય ડોઝ નક્કી કરવા માટે જમીન પરીક્ષણ કરાવવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે.

• ઓર્ગેનિક ખાતર: કમ્પોસ્ટ અથવા છાણિયું ખાતર (10–15 ટન/હેક્ટર) જમીનની રચના સુધારે છે અને પોષક તત્વોને જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે.

૪. પિયત/સિંચાઈ

• વાવણી સમયે અને વાનસ્પતિક વૃદ્ધિના તબક્કા દરમિયાન હળવું પિયત જરૂરી છે. પાણી ભરાઈ રહે તે ટાળવું.

• રોગને રોકવા માટે ફૂલ આવવાના અને શીંગો બનવાના સમયે પિયત ઓછું કરવું.

૫. નિંદામણ વ્યવસ્થાપન

• વાવણી પછી 2-3 અઠવાડિયામાં વહેલું નિંદામણ કરવું અત્યંત જરૂરી છે. આપેલ સ્ત્રોતોમાં નિંદામણનાશક દવાઓ વિશે મર્યાદિત માહિતી હોવાથી, હાથ વડે નિંદામણ અથવા આંતરખેડ કરવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે.

૬. સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM)

• સામાન્ય જીવાતો: મોલો (એફિડ), પાન કોરી ખાનાર ઇયળ (લીફ માઇનર).

• નિવારક પગલાં: પાકની ફેરબદલી કરવી, રોગપ્રતિકારક જાતો વાવવી અને લીમડા આધારિત જૈવિક જંતુનાશકોનો ઉપયોગ કરવો. સ્ત્રોતોમાં ચોક્કસ રાસાયણિક નિયંત્રણોની વિગતો આપવામાં આવી નથી.

૭. કાપણી અને કાપણી પછીનું વ્યવસ્થાપન

• પાંદડાની કાપણી: ભાજી માટેની જાતોમાં 25-30 દિવસના અંતરે 3-4 વખત કાપણી કરી શકાય છે.

• દાણાની કાપણી: જ્યારે શીંગો પીળી-ભૂખરી રંગની થાય (વાવણી પછી લગભગ 120–150 દિવસે), ત્યારે કાપણી કરવી. સંગ્રહ કરતા પહેલાં દાણાને 8–10% ભેજ રહે ત્યાં સુધી સારી રીતે સૂકવવા.